Πληροφορίες τοπωνυμίου

ΑΓΙΑ ΠΕΛΑΓΙΑ (Λιμάνι) ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ολόκληρη η περιοχή χαρακτηρίζεται από ομαλούς λόφους όπου κυριαρχούν οι ελαιώνες, ενώ στις περιοχές των όρμων της Αγίας Πελαγίας και της Λυγαριάς υπάρχουν αμμώδεις παραλίες για θαλάσσια μπάνια και κυριαρχούν οι τουριστικές δραστηριότητες. Η θάλασσα και η γεωμορφολογία των λόφων κρίνεται ότι αποτελούν τα σημαντικότερα φυσικά δεδομένα της περιοχής γεγονός που έχει αισθητά συμβάλλει στην αναβάθμιση του παρεχόμενου τουριστικού προϊόντος. Η Αγία Πελαγία, η Λυγαριά, το Παλαιόκαστρο, θεωρούνται από τις ομορφότερες τουριστικές περιοχές του Δήμου μας , που προσελκύουν χιλιάδες τουρίστες κάθε καλοκαίρι ,έλληνες και ξένους ενώ έχουν εξελιχθεί σε κέντρα παραθεριστικής κατοικίας.

Το απόσπασμα παρατίθεται τον Οκτώβριο 2002 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Δήμου Γαζίου

• http://www.dimosgaziou.gr/Periigisi/Axlada/axlada.... (1 φωτ.)

Δημοτικό Διαμέρισμα Αγίας Τριάδος

ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ (Χωριό) ΛΕΥΚΗ
Τηλέφωνο: +30 28430 91498
  Απέχει από τη Σητεία περίπου 35 χιλιόμετρα και είναι το ακρότερο χωριό του οροπεδίου σε υψόμετρο 410 μέτρα. Οι κάτοικοί του ασχολούνται με την παραγωγή λαδιού, σταφίδας, κρασιού, καθώς επίσης και με το ψάρεμα.
  Η παλαιότερη ονομασία του χωριού ήταν Τσω και δεν είναι γνωστό από πού προήλθε. Η σημερινή του ονομασία οφείλεται στον καθεδρικό ναό της Αγίας Τριάδας.
  Σύμφωνα με ιστορικές μαρτυρίες το χωριό υπήρχε επί Ενετοκρατίας, αλλά καταστράφηκε από τους Τούρκους πειρατές το 1471 και κατοικήθηκε ξανά το 16ο ή 17ο αιώνα. Ωστόσο, το χωριό δεν αναφέρεται ούτε με την παλιά του ονομασία στις ενετικές απογραφές.
  Την περίοδο της Τουρκοκρατίας το χωριό δεν κατοικήθηκε από Τούρκους.
  Κοντά στο χωριό βρίσκονται οι μικροσυνοικισμοί Λειβάρι, Αχλάδι, Σταλός και Αμυγδάλι. Για τους αρχαιολόγους οι θέσεις των μικροσυνοικισμών αυτών παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον. Στη θέση Σταλός ανακαλύφθηκαν μινωικός οικισμός και θολωτοί τάφοι. Επίσης, στην τοποθεσία Λειβάρι υπάρχει σπήλαιο με την ονομασία Αλογαρά, το οποίο κατοικήθηκε κατά τους μινωικούς χρόνους.
  Σημαντικοί για το χωριό είναι δυο παραδοσιακοί ξυλόφουρνοι, πασίγνωστοι στην περιοχή για τα ωραία τους παξιμάδια. Στον εγκαταλελειμμένο αλλά πολύ γραφικό οικισμό Πλατάνι στον δρόμο προς Γούδουρα υπάρχει η όμορφη εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Σημαντικό στοιχείο της εκκλησίας, εκτός από την παλαιότητά της είναι τα υπολείμματα των εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφιών, ανάμεσα στις οποίες εντύπωση προκαλεί ο γενειοφόρος Αγιος Βαρθολομαίος.

ΑΓΙΑ ΦΩΤΙΑ (Χωριό) ΣΗΤΕΙΑ
7 χιλ. ανατολικά της Σητείας, στο δρόμο για Βάι βρίσκεται το χωριό Αγ. Φωτιά, που οφείλει το όνομα του στην εκκλησία της Αγ. Φωτεινής. Στην περιοχή βρέθηκαν τα ερείπια του μεγαλύτερου νεκροταφείου της μινωικής εποχής στην Κρήτη με 252 τάφους πρωτομινωικής περιόδου, 1800 αγγεία και πολλά κτερίσματα.

Ιστοσελίδα Δήμου Σητείας
• http://www.sitia.gr/poleis_a.htm#2 (1 φωτ.)

Δημοτικό Διαμέρισμα Αγίου Γεωργίου

ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ (Χωριό) ΣΗΤΕΙΑ
Τηλέφωνο: +30 28430 26044
Χωριό πλούσιο σε βλάστηση με πολλά νερά. Βρίσκεται στο 14ο χιλ. του δρόμου Σητείας Ιεράπετρας. Το χωριό παλιότερα λεγόταν Τουρτούλλοι. Η περιοχή είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα από αρχαιολογικής πλευράς, αφού εδώ ανακαλύφτηκαν νεκροταφεία μινωικής και γεωμετρικής περιόδου και επίσης μια μινωική έπαυλη. Κοντά στο χωριό είναι τα σπήλαια Μικρό και Μεγάλο Κατωφύγι.

Δημοτικό Διαμέρισμα Αγίου Ιωάννου

ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ (Χωριό) ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ
Τηλέφωνο: +30 28420 61607
  Το χωριό βρίσκεται στις νότιες πλαγιές του υψώματος, σε υψόμετρο 500μ. Απέχει 17,7 χιλ. από την Ιεράπετρα και περιλαμβάνει το χωριό Αγ. Ιωάννη και τους παραλιακούς οικισμούς Κουτσουνάρι, Φέρμα και Αγ. Φωτιά.
Το κείμενο παρατίθεται τον Απρίλιο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο (2001) του Δήμου Ιεράπετρας.

Δημοτικό Διαμέρισμα Πραισού

ΑΓΙΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ (Χωριό) ΣΗΤΕΙΑ
Τηλέφωνο: +30 28430 26910
Οικισμός που τελευταία ενώθηκε με το Δήμο Σητείας και που παλιότερα ονομάζονταν Κανένε με περίπου 50 κατοίκους σήμερα. Το χωριό είναι πολύ παλιό με μεγάλη ιστορία. Σύμφωνα με τις πηγές το χωριό ήταν φέουδο του Ενετού Μάρκου Salamone που ήταν πρόγονος του εθνικού μας ποιητή Διονυσίου Σολωμού. Παλιότερα ανήκε στην κοινότητα Πραισού. Απέχει περίπου 14 χιλιόμετρα από τη Σητεία στο δρόμο Πισκοκέφαλο - Μαρωνιά - Αγιος Σπυρίδων και βρίσκεται σε υψόμετρο 360 μέτρων.

Δημοτικό Διαμέρισμα Αδελε

ΑΔΕΛΕ (Χωριό) ΑΡΚΑΔΙ
Τηλέφωνο: +30 28313 41011, 41030, 41023
Φαξ: +30 28313 72125
  Το Δημοτικό διαμέρισμα Αδελε, βρίσκεται στα ανατολικά της πόλης του Ρεθύμνου και εκτείνεται από την παραλία του Αδελιανού Κάμπου μέχρι την βορινή πλαγιά της κορυφής Γκαργκάνι (641μ.). Το μεγαλύτερο μέρος της είναι πεδινό.
  Το Τοπικό Διαμέρισμα περιλαμβάνει το χωριό Αδελε με 350 κατοίκους, τον οικισμό Αγία Παρασκευή, πολύ κοντά στο Αδελε με 155 κατοίκους και τον παραλιακό οικισμό του Αδελιανού Κάμπου, με 566 κατοίκους. Το Αδελε είναι έδρα του Δήμου Αρκαδίου. Το Δημοτικό κατάστημα βρίσκεται στον οικισμό Αδελε. Οι κάτοικοι ασχολούνται παραδοσιακά με την γεωργία και την κτηνοτροφία, αλλά τα τελευταία χρόνια και με τον τουρισμό, προσφέροντας αξιόλογες υπηρεσίες στους επισκέπτες.
  Για την ονομασία του χωριού οι κάτοικοι της περιοχής δίνουν δύο εκδοχές για την ονομασία αυτή. Η πρώτη λέει ότι το όνομα προέρχεται από τον ιδρυτή του χωριού, τον Ενετό ADOL. Η δεύτερη, πιο κοντά στη φύση των κατοίκων, λέει ότι προέρχεται από τη λέξη "αδούλωτος".
  Οποια και αν είναι πάντως η προέλευση του ονόματός του το Αδελε λέγεται έτσι για πάνω από 450 χρόνια. Αναφέρεται από τον Barozzi ως ADHELE το 1577, από τον καστροφύλακα με 154 κατοίκους το 1583 και από τον Βασιλικάτα ως Adheli το 1630. Στην Αιγυπτιακή απογραφή του 1834 αναφέρεται σαν Adhili, με 50 Χριστιανικές και 180 Τούρκικες οικογένειες.
  Σε απογραφή της 10ης Ιανουαρίου 1659 που αφορούσε τίς οικίες των χωριών βρίσκουμε το Αδελε με 114 σπίτια δηλαδή το μεγαλύτερο από τα χωριά του Καφτανίου Ρεθύμνης. Το 1928 αποτελεί δική του κοινότητα μέχρι την δημιουργία του Δήμου Αρκαδίου.
  Στο Αδελε γεννήθηκε ο πυρπολητής της Ιεράς Μονής Αρκαδίου, Κωστής Γιαμπουδάκης. Κεντρικός δρόμος του Αδελε φέρει το όνομα του πυρπολητού. Κατά την Γερμανική κατοχή το Αδελε έδωσε γενναίο παρόν, στην αντίσταση κατά του κατακτητή. Τότε οι Γερμανοι είχαν συλλάβει 18 άνδρες από τα χωριά Αδελε και Αγία Παρασκευή για να τους τουφεκίσουν, γιά αντίποινα, και τους διέταξαν να σκάψουν το λάκκο όπου θα ταφούν. Η σφαγή αυτή, των Αδελιανών είναι σήμερα γνωστή σάν η σφαγή στη "Σαρακίνα", και η κοινότητα γιά να τους τιμήσει, έστεισε μνημείο με τα ονόματα τους στη πλατεία του χωριού.
  Ο Αδελιανός Κάμπος είναι παραλιακός οικισμός της κοινότητας Αδελε με 566 κατοίκους. Η Αγία Παρασκευή είναι οικισμός του τοπικού διαμερίσματος Αδελε και βρίσκεται 500 μετρα νοτιότερα.

ΑΔΕΛΙΑΝΟΣ ΚΑΜΠΟΣ (Χωριό) ΡΕΘΥΜΝΟ
   Ο Αδελιανός Κάμπος είναι παραλιακός οικισμός της κοινότητας Αδελε με 566 κατοίκους. Απέχει από το Ρέθυμνο περίπου 6 χιλιόμετρα. Η πανέμορφη παραλία, μήκους περίπου 2 χιλιομέτρων, είναι ιδανική για θαλάσσια σπορ, αλλά συχγρόνως παρέχει τη δυνατότητα για ήσυχη απόλαυση του μπάνιου, και του ήλιου.
  Στην περιοχή, που είναι αρκετά ανεπτυγμένη τουριστικά παρέχονται όλες οι υπηρεσίες που θα ενδιέφεραν τον επισκέπτη. Υπάρχουν μεγάλες πλήρως οργανωμένες, ξενοδοχειακές μονάδες, αλλά και αρκετά οικογενειακά καταλύματα.
  Ο Αδελιανός Κάμπος προσφέρεται επίσης για αυτούς που θέλουν να έχουν κάπως πιο έντονες διακοπές, μια και θα βρούν πολλά μέρη για να διασκεδάσουν, ή να απολαύσουν την τοπική κουζίνα. Επίσης υπάρχουν καταστήματα για τις απαραίτητες προμήθειες και αγορές, που καλύπτουν όλες τις ανάγκες του επισκέπτη. O Δήμος δημιούργησε, γιά την εξυπηρέτηση των επισκεπτών, ένα ειδικό χώρο, περίπτερο, όπου παρέχονται πληροφορίες, αλλά και πωλούνται χάρτες, κάρτες, ενθύμια κ.λπ.

Το κείμενο παρατίθεται τον Φεβρουάριο 2005 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Δήμου Αρκαδίου

• http://www.arkadi.gr/ddadele.htm (3 φωτ.)

Αζογύρες

ΑΖΟΓΥΡΕΣ (Οικισμός) ΠΕΛΕΚΑΝΟΣ
  Ομορφο, καταπράσινο χωριό, βορειοανατολικά της Παλαιόχωρας, σε απόσταση 7χλμ. με πολύ ευχάριστη οδική διαδρομή. Περπατήστε το όμορφο μικρό φαράγγι και επισκεφτείτε τα σπήλαια "Ζουρές" και "Χάρακας", όπου ασκήτεψαν οι 99 Αγιοι Πατέρες. Μην παραλείψετε μια επίσκεψη στο ιστορικό - λαογραφικό μουσείο του χωριού, στις βυζαντινές εκκλησίες και στο μοναστήρι των Αγίων Πατέρων που χτίστηκε το 1864. Πολύ καλή ιδέα είναι να επιστρέψετε στην Παλαιοχώρα πεζοπορώντας από το τοπικό μονοπάτι το οποίο περνάει από το χωριό Ανυδροι και από την παραλία Γιανισκάρι όπου εμφανίζεται η σπάνια χελώνα της Μεσογείου.
Το κείμενο παρατίθεται τον Απρίλιο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο της Ενωσης Ξενοδόχων Παλαιοχώρας.

Δημοτικό Διαμέρισμα Αλικιανού

ΑΛΙΚΙΑΝΟΣ (Χωριό) ΜΟΥΣΟΥΡΟΙ
  Όμορφο χωριό, μέσα σε πορτοκαλεώνες. Παρουσιάζει μεγάλο ιστορικό ενδιαφέρον. Σώζεται Βυζαντινός ναός γνωστός ως Αη κυρ-Γιάννης, κτίσμα του 11ου αι. με τοιχογραφίες 14ου αι. και τα ερείπια του πύργου του Ενετού Da Molin.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Φεβρουάριο 2004 από τουριστικό φυλλάδιο της Ένωσης Ξενοδόχων Χανίων & Νομαρχιακής Επιτροπής Τουριστικής Προβολής Χανίων (2000).

ΑΛΜΥΡΙΔΑ (Οικισμός) ΧΑΝΙΑ
  Μικρό ψαροχώρι, κέντρο παραθερισμού. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο αρχαιολογικός χώρος του Φοινικιά, όπου υπάρχει μεγάλη παλαιοχριστιανική βασιλική (6ος μ.Χ. αι.) με σημαντικά ψηφιδωτά δάπεδα. Από εδώ μπορούμε να επισκεφθούμε τον παραδοσιακό οικισμό Γαβαλοχώρι, όπου υπάρχει λαογραφικό μουσείο. Αξίζει ένας περίπατος στα γύρω χωριά.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Φεβρουάριο 2004 από τουριστικό φυλλάδιο της Ένωσης Ξενοδόχων Χανίων & Νομαρχιακής Επιτροπής Τουριστικής Προβολής Χανίων (2000).

Αμμουδάρα

ΑΜΜΟΥΔΑΡΑ (Παραλία) ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Στην Αμμουδάρα θα συναντήσετε μια από τις πιο οργανωμένες παραλίες του Νομού Ηρακλείου. Αμμώδης παραλία μήκους 5 χλμ, βραβευμένη με γαλάζια σημαία, κατάλληλη και για αθλοπαιδιές. Τα καλοκαίρια σφύζει από ζωή καθώς δέχεται χιλιάδες τουρίστες. Εκεί θα βρείτε εκπληκτικές ταβέρνες με παραδοσιακή κουζίνα, καφετέριες, μπαρ, κλαμπ για μια υπέροχη νυχτερινή ζωή μέχρι πρωίας.

Ιστοσελίδα Δήμου Γαζίου
• http://www.dimosgaziou.gr/Periigisi/Gazi/Gazi.htm (1 φωτ.)

ΑΜΜΟΥΔΑΡΑ (Χωριό) ΛΑΣΙΘΙ
  Η Αμμουδάρα και το Βαθύ στην παραλιακή ζώνη της Κριτσάς εμφανίζονται πρώτη φορά στην απογραφή του 1981. Είναι και οι δύο ζωντανοί οικισμοί με αξιόλογη τουριστική ανάπτυξη, καθαρές και όμορφες παραλίες. Το 2001 η Αμμουδάρα είχε 419 και το Βαθύ 172 κατοίκους.
(Κείμενο: Μανόλης Κλώντζας)
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται το Νοέμβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Αγίου Νικολάου.

ΑΜΟΥΡΓΕΛΛΕΣ (Χωριό) ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙ
  Χωριό πάνω στον οδικό άξονα Αλάγνι - Πανόραμα - Στείρωνας - Αμουργιέλες. Απέχει από τα Ηράκλειο περίπου 38 χιλιόμετρα και είναι χτισμένο πάνω στην ανατολική πλευρά του λόφου «Αμυγδαλοκεφάλα» πάνω στην οποία έγιναν μεγάλες συγκρούσεις μεταξύ των Κρητών επαναστατών και των αιγυπτιακών στρατευμάτων τόσο κατά τον δεκάχρονο επαναστατικό αγώνα του 1821 (Αύγουστο του 1823), όσο και κατά την επανάσταση του 1866.
  Για πρώτη φορά συναντάμε το όνομα του χωριού με τη γραφή Amurgielle σε έγγραφο του Δουκικού αρχείου του Χάντακα. Έκτοτε το όνομα του χωριού βρίσκεται καταγεγραμμένο σε όλες τις απογραφές. Κατά την εποχή της Οθωμανοκρατίας το χωριό κατοικείται μόνο από μουσουλμάνους και φαίνεται πως είναι από εκείνα τα χωριά που εξισλαμίστηκαν μαζικά για να μπορέσουν να διατηρήσουν τις περιουσίες τους οι κάτοικοι.
  Σε όλες σχεδόν τις απογραφές παρουσιάζει σταθερό αριθμό κατοίκων εκτός από αυτές μετά το 1928, οπότε ο πληθυσμός παρουσιάζει σταθερή αυξητική πορεία. Στην τελευταία απογραφή μάλλον και αυτό το χωριό δεν ξεφεύγει από την «μοίρα» των άλλων που μετά από μια σταθερότητα αρχίζει η μείωση των κατοίκων. Πάντως το σχολείο του χωριού είναι ένα από τα ελάχιστα των χωριών που συναντήσαμε με φωνές και παιχνίδια των παιδιών.
  Με την ανταλλαγή των πληθυσμών ήρθαν και εγκαταστάθηκαν πολλοί πρόσφυγες που ασχολήθηκαν με την αμπελοκαλλιέργεια, κάνοντας τη σταφίδα και τα σταφύλια το πρώτο προϊόν του χωριού σε ποσότητα και οικονομικές προσόδους.
  Τα προϊόντα του πλούσιου χωριού σήμερα είναι το λάδι, τα αμπελουργικά, τα κτηνοτροφικά, αλλά και τα κηπευτικά που καλλιεργούνται σε αρδευόμενους κήπους και περιβόλια από τις πολλές πηγές που βρίσκονται διάσπαρτες στην περιφέρεια του χωριού.
  Από το χωριό εδώ, καθώς και από τις ρεματιές που βρίσκονται σε ολόκληρη την πλαγιά των βουνών που βρίσκονται πίσω από τα χωριά ξεκινάει ο κύριος όγκος των νερών που τροφοδοτούν τον ποταμό Νίσπητα, έναν από τους κύριους παραπόταμους του Αναποδάρη.

Το κείμενο παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, του Δήμου Αρκαλοχωρίου

• http://www.arkalochori.gr/docs/amourgieles.htm (1 φωτ.)

ΑΝΑΛΗΨΗ (Χωριό) ΗΡΑΚΛΕΙΟ
  Ένα παλιός οικισμός που έχει γνωρίσει ραγδαία τουριστική ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια. Διαθέτει πανέμορφες και καταγάλανες παραλίες πολλές απ’ τις οποίες είναι βραβευμένες και οι οποίες εκτείνονται ως τις εκβολές του Αποσελέμη.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται το Φεβρουάριο 2004 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Χερσονήσου.

Δημοτικό Διαμέρισμα Ανατολής

ΑΝΑΤΟΛΗ (Χωριό) ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ
Τηλέφωνο: +30 28420 41111
  Το χωριό βρίσκεται στη νότια πλαγιά του λόφου στις ανατολικές υπώρειες των Λασιθιώτικων Ορέων σε υψόμετρο 600μ. σε καταπράσινη περιοχή με θέα τον κάμπο της Ιεράπετρας και το Λιβυκό Πέλαγος. Απέχει από την Ιεράπετρα 17χλμ. Η περιοχή της Ανατολής περιλαμβάνει και τους οικισμούς: Καλόγεροι, Νέα Ανατολή, Στόμιο και Αμμουδάρα. Η περιοχή της Ανατολής έχει να επιδείξει μεγάλη βυζαντινή και λόγια παράδοση αιώνων. Στα Μοναστήρια της άκμασε ο μοναχικός βίος, ενώ μεγάλες θεολογικές μορφές, όπως του Ιερομόναχου Νείλου Δαμιλά, περιφρουρούσαν με το έργο τους το Ορθόδοξο φρόνημα του κλήρου και του λαού, που εύρισκαν καταφύγιο σε αυτά καθ'όλη τη μακρά περίοδο της Βενετικής κυριαρχίας.
Το κείμενο παρατίθεται τον Απρίλιο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο (2001) του Δήμου Ιεράπετρας.

ΑΝΩ ΚΑΣΤΕΛΛΙΑΝΑ (Οικισμός) ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙ
  Τα Καστελιανά είναι ένα άλλο κεφαλοχώρι του Δήμου στη βόρεια ρίζα των Αστερουσίων. Αποτελούσε τη σημαντικότερο χωριό στο οποίο είχαν εγκατασταθεί οι εργαζόμενοι στα κτήματα των αρχόντων που διέμεναν στο Castel de Belvendere που ήταν χτισμένο στο ύψωμα Κάστελος που αυτόνομο εποπτεύει στην ανατολική πεδιάδα της Μεσαράς.
  Το περίεργο είναι ότι το χωριό δεν αναφέρεται σε έγγραφα της εποχής που και το φρούριο βρισκόταν στην ακμή του. Όμως οι «βούργοι» του φρουρίου όπως αναφέρονται θα πρέπει να ήταν διάσπαρτα οικοδομήματα στην περιοχή ή συστάδες οικιών οι οποίες συνενώθηκαν για να αποτελέσουν τα Καστελιανά.
  Και τα δύο χωριά (Πάνω και Κάτω Καστελιανά) όπως ήδη αναφέραμε αποτελούσαν τους «βούργους» της καστελανίας και στις βενετσιάνικες απογραφές αναφέρονται μαζί με κοινό το όνομα Καστελιανά και μόνο στην απογραφή του 1900 γίνεται ο διαχωρισμός τους. Στην οθωμανική απογραφή το χωριό έχει το όνομα Nefs Rizu και 45 χαράτσια ενώ με την παλιότερη ονομασία του το ξανασυναντάμε στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834.
  Το χωριό Πάνω Καστελιανά που μπορεί κανείς να το επισκεφτεί συνεχίζοντας ευθεία από τον δρόμο που φέρνει από τη Γαρίπα είναι όμορφο και δεμένο με την κρητική παράδοσή χωρίς να διαθέτει ιδιαίτερα πλούσια χωράφια. Η κτηνοτροφία και η ελαιοπαραγωγή είναι οι βασικότερες ασχολίες των κατοίκων του χωριού, αλλά και ολόκληρου του διαμερίσματος.
  Ο ποταμός Αναποδάρης που φαίνεται από την πανοραμική θέα που προσφέρει ο Κάστελος αρδεύει (κατά την εποχή που έχει νερό τα κτήματα των φιλόπονων κατοίκων. Στην περιφέρεια του χωριού διασώζεται το τοπωνύμιο «Αποστόλοι[1]» στο οποίο πριν από 40 χρόνια έγιναν οι πρώτες εφαρμογές της γραμμικής καλλιέργειας αμπελώνων και της συστηματικής άρδευσης των, δίνοντας έτσι νέα ώθηση στην αγροτική ανάπτυξη και παραγωγή.
[1] Το τοπωνύμιο διασώζει το παλιό Σιναϊτικο μοναστήρι των Αγίων Αποστόλων που σήμερα δεν υφίσταται. Σε άλλο σημείο γίνεται η σχετική αναφορά για το μοναστήρι των Αγίων Αποστόλων.

Το κείμενο παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, του Δήμου Αρκαλοχωρίου

• http://www.arkalochori.gr/docs/kastelliana.htm (1 φωτ.)

Ανω Σύμη

ΑΝΩ ΣΥΜΗ (Οικισμός) ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ
  Ο τελευταίος οικισμός του Δήμου Ιεράπετρας προς το Δήμο Βιάννου. Μαζί με τις Μουρνιές αποτελούν την κοινότητα Μουρνιών. Είναι κτισμένος σε ένα σπάνιας ομορφιάς τοπίο με πλατάνια, πεύκα, αχλαδιές, μηλιές, κερασιές και συκιές που συνθέτουν μια θέα μαγευτική. Η έντονη παρουσία πράσινου καθιέρωσε την περιοχή αυτή ως θέρετρο για τους γύρω οικισμούς, αλλά και τους ξένους.
Το κείμενο παρατίθεται τον Απρίλιο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο (2001) του Δήμου Ιεράπετρας.

Δημοτικό Διαμέρισμα Ανωγείων

ΑΝΩΓΕΙΑ (Κωμόπολη) ΡΕΘΥΜΝΟ
  Σκαρφαλωμένα στις βόρειες πλαγιές του Ψηλορείτη, στο διάσελο ανάμεσα σε δύο λόφους και σε υψόμετρο 740 μέτρων βρίσκονται τα ιστορικά Ανώγεια, ο τόπος όπου ζει και πάλλεται από τα πανάρχαια χρόνια η ψυχή της Κρήτης ο τόπος όπου σύμφωνα με την μυθολογία ανατράφηκε ο θεός των θεών της αρχαιότητας ο Δίας.
  Εδώ, στη ρίζα της μεγάλης κορυφής του Ψηλορείτη μέσα σε μια φύση γεμάτη μεγαλοπρέπεια και ομορφιά υπήρξε ένα από τα μεγαλύτερα λατρευτικά κέντρα της αρχαιότητας, το Ιδαίον Αντρον. Ιστορικά είναι εξακριβωμένο ότι το σπήλαιο ήταν χώρος λατρείας από τα Μινωικά μέχρι τα Ελληνιστικά και Ρωμαϊκά χρόνια. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως εντυπωσιακά ευρήματα όπως τις χάλκινες τελετουργικές ασπίδες του 750-650 π.Χ. και τα καλλιτεχνήματα από ελεφαντόδοντο της ίδιας εποχής. Διαιωνίζοντας μέχρι σήμερα τη μινωική λατρεία στα Ιερά Κορυφής, δύο φορές το χρόνο λειτουργείται η πετρόχτιστη εκκλησία του Τιμίου Σταυρού που είναι κτισμένη στην μεγάλη κορυφή του Ψηλορείτη (υψ. 2.456).
  Τ’ Ανώγεια, κατοικούνται από φιλόξενους ορεσείβιους Κρητικούς που διατηρούν με αληθινή ευλάβεια το ήθη και τα έθιμά τους. Οι Ανωγειανοί, χαρακτηριστικός κτηνοτροφικός λαός, δεν αλλοιώθηκαν στο πέρασμα των αιώνων και συνεχίζουν μέχρι σήμερα να μιλούν τα κρητικά με ένα δικό τους γλωσσικό ιδίωμα το οποίο διατηρεί πολλές αρχαίες ελληνικές λέξεις. Ξεχωρίζουν για το καλαμπούρι τους, τις μαντινάδες, το χορό και τη μουσική τους και διασκεδάζουν με έναν ιδιαίτερο ενθουσιασμό που θυμίζει αρχαιοελληνικές τελετές. Η ευρύτερη ορεινή περιοχή των Ανωγείων προσφέρεται για ποικίλες δραστηριότητες όπως ποδηλασία, ορειβασία, πεζοπορία, φυσιολατρικό τουρισμό και σκι στο χιονοδρομικό κέντρο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο πλούτος της χλωρίδας και πανίδας του Ψηλορείτη, το πλήθος των σπηλαίων και βαράθρων με εντυπωσιακό σταλακτικό και σταλαγμιτικό διάκοσμο και ο μεγάλος αριθμός των περιοχών ιδιαίτερου φυσικού κάλλους (οροπέδιο Νίδας, δάσος στα Βρουλίδια, Κάμποι, πηγές της Ζωμίθου, της Τριγιόδου, του Βαρσάμου κ.α.). Τ’ Ανώγεια βρίσκονται πάνω στο Ευρωπαϊκό Μονοπάτι Ε4, το οποίο διασχίζει την Κρήτη από ανατολή σε δύση.
  Αξιοθέατα: Η βυζαντινή εκκλησία του Αγ. Ιωάννη, το Μουσείο ξυλογλυπτικής του Γρυλλιού, το παλιό Ανωγειανό Σπίτι, τα εργαστήρια ύφανσης των παραδοσιακών υφαντών, ο Μινωικός οικισμός της Ζωμίθου, το Βενετσιάνικο Τυροκομείο, το Αστεροσκοπείο του Σκοίνακα, το σπήλαιο του Ιδαίου Αντρου, τα ξωκλήσια της Αγίας Μαρίνας, του Αγίου Μάμα, του Αγίου Φανουρίου, του Χριστού, τα λημέρια της Αντίστασης στα Τσουνιά και τα Πετραδολάκια.
  Επισκεφθείτε τ’ Ανώγεια για να θαυμάσετε τη μοναδική ομορφιά του Ψηλορείτη γνωρίζοντας την αυθεντική Κρήτη. Απέχουν 35 χλμ. από το Ηράκλειο και 54 χλμ. από το Ρέθυμνο. Για την εξυπηρέτησή σας διαθέτουν αγροτουριστικά καταλύματα, ταβέρνες και εστιατόρια με παραδοσιακή κουζίνα όπου μπορείτε να δοκιμάσετε οφτό κρέας, λουκάνικα και απάκι ντόπιας παραγωγής καθώς και ντόπια γαλακτοκομικά προϊόντα.
Το κείμενο παρατίθεται το Φεβρουάριο 2004 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Ανωγείων.

Δημοτικό Διαμέρισμα Απιδίων

ΑΠΙΔΙΑ (Χωριό) ΛΕΥΚΗ
Τηλέφωνο: +30 28430 51683
  Απέχει από τη Σητεία περίπου 32 χιλιόμετρα. Οι κάτοικοί του ασχολούνται με την αμπελουργία, την παραγωγή σταφίδας, κρασιού και λαδιού. Η ονομασία του χωριού οφείλεται στο ομώνυμο δέντρο, το οποίο όμως σήμερα σπανίζει στην περιοχή. Τα Απίδια δεν αναφέρονται στην απογραφή του Καστροφύλακα του 1583. Επομένως, θα πρέπει να ιδρύθηκαν μετά το 16ο αιώνα.
  Στη μικρή πλατεία των Μέσα Απιδίων υπάρχει το καφενεδάκι του μπάρμπα Μανώλη Αυγουστινάκη, που είναι αληθινό ιστορικό μνημείο για το χωριό, αφού λειτουργεί με την ίδια μορφή από το 1946.
  Ο ιδιοκτήτης του - 85 χρονών πια - εξακολουθεί να προσφέρει με τον ίδιο ζήλο τις υπηρεσίες του. Η παλιά ονομασία του καφενείου ήταν «το εθνικόν», κάποτε όμως ο αέρας παρέσυρε την πινακίδα του και από τότε παραμένει ανώνυμο. Στο εσωτερικό του εξακολουθεί να διατηρεί τα παλιά ράφια στους τοίχους, μια θαυμάσια παμπάλαια ζυγαριά με τα δράμια της και το τζάκι που κάποτε έκανε ο μπάρμπα Μανώλης τους καφέδες.

Δημοτικό Διαμέρισμα Αρκαλοχωρίου

ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙ (Κωμόπολη) ΗΡΑΚΛΕΙΟ
  Είναι το κεντρικό δημοτικό διαμέρισμα και αποτελείται από έξι συνολικά χωριά. Το Χουμέρι, το Αρχοντικό, το Αρκαλοχώρι, το Γάσι, τη Μουσούτα και την Αγία Σεμνή. Μαζί με το δημοτικό διαμέρισμα του Πατσιδέρου ο πληθυσμός ανέρχεται σε 3943 κατοίκους και είναι το μόνο διαμέρισμα που παρουσιάζει θετικό πρόσημο στην πληθυσμιακή μεταβολή της δεκαετίας του 1980. Ο πληθυσμός αυξήθηκε κατά 400 κατοίκους (11,3%).
  Στο Χουμέρι, που είναι το πρώτο χωριό του διαμερίσματος ο επισκέπτης μπορεί να βρει ένα θαυμάσιο τόπο αναψυχής στην πηγή του χωριού που βρίσκεται κάτω ακριβώς από τη «Χουμεριανή Κεφάλα». Το νερό που κατεβαίνει από τα σπλάχνα του βουνού είναι υγιεινό και πεντακάθαρο. Συνεχίζοντας λίγο βορειότερα το χωματόδρομο σε απόσταση περίπου 100 μέτρων αριστερά βρίσκεται η σπηλιά που πολλές φορές έσωσε τους κατοίκους στις δύσκολες στιγμές της Οθωμανοκρατίας και της Γερμανικής κατοχής.
  Το Αρχοντικό που παλιότερα λεγόταν Αλιτζανή και δυστυχώς άλλαξε το όνομά του είναι χτισμένο πάνω στην απέναντι ράχη της λοφοσειράς. Για να πάει κανείς εκεί πρέπει να περάσει από την Καβαλαρά. Ένα περίεργο τοπωνύμιο που σχετίζεται άμεσα με τη βενετοκρατία.
  Το Αρκαλοχώρι απλώνεται στους πρόποδες του λόφου του Προφήτη Ηλία και αποτελεί συνέχεια του αρχαίου αρκαδικού χωριού που ερείπιά του βρίσκουμε στις πλαγιές του λόφου. Το Αρκαλοχώρι είναι η έδρα του δήμου και το μεγαλύτερο χωριό της ανατολικής περιοχής του Νομού Ηρακλείου. Μετά τις Μοίρες είναι το δεύτερο μεγαλύτερο χωριό του Νομού. Διαθέτει υπηρεσίες και ανέσεις σε καλό επίπεδο οι οποίες όμως καθημερινά αναβαθμίζονται και βελτιώνονται με ραγδαίους ρυθμούς ακολουθώντας την οικονομική ανάπτυξη της κωμόπολης.
  Διασχίζοντας από τη μέση το Αρκαλοχώρι οδηγούμαστε μέσα από τη μεγάλη ευθεία στο Γάσι. Σήμερα τα όρια των δυο χωριών είναι δυσδιάκριτα αφού η επέκταση του Αρκαλοχωρίου οδήγησε στην ένωση των δυο χωριών. Στην οθωμανική εποχή το χωριό ήταν φημισμένο και πλούσιο. Και σήμερα διακρίνονται τα πλουσιόσπιτα των οθωμανών, τα κονάκια με τους μεγάλους χώρους και τα πολλά σοβαντισμένα και πολύχρωμα δωμάτια, ίχνη των οποίων ακόμα σώζονται.
  Το επόμενο χωριό που ανήκει στο δημοτικό διαμέρισμα του Αρκαλοχωρίου είναι η Μουσούτα. Στο χωριό πηγαίνουμε ακολουθώντας το νότιο οδικό άξονα. Πρόκειται για ένα χωριό που η αφετηρία του χάνεται στους πριν από το 14ο αιώνες. Πιθανά το όνομά του να είναι αραβικής προέλευσης. Δυστυχώς οι κάτοικοι του χωριού έχουν απορροφηθεί από το Αρκαλοχώρι, αλλά αν κανείς παρατηρήσει τα εγκαταλελειμμένα σπίτια και τις άλλες εγκαταστάσεις θα διαπιστώσει ότι οι κάτοικοι του χωριού ευημερούσαν σε παλιότερες εποχές. Πολύ όμορφη είναι η βενετσιάνικη βρύση του χωριού που λειτουργεί ακόμη και σήμερα και αποτελεί στολίδι της πλατείας που βρίσκονται τα γραφεία του δραστήριου πολιτιστικού συλλόγου του χωριού.

Δημοτικό Διαμέρισμα Αρμένων

ΑΡΜΕΝΟΙ (Χωριό) ΛΕΥΚΗ
Τηλέφωνο: +30 28430 31305
  Απέχουν περίπου 20 χιλιόμετρα από την πόλη της Σητείας και είναι χτισμένοι σε υψόμετρο 550 μέτρων. Οι κάτοικοί τους ασχολούνται με την παραγωγή λαδιού, σταφίδας, κτηνοτροφικών προϊόντων, μελιού, καθώς επίσης με την καλλιέργεια οπωροκηπευτικών.
  Το χωριό ονομάστηκε έτσι γιατί εγκαταστάθηκαν Αρμένιοι στην περιοχή, ύστερα από τη νικηφόρα εκστρατεία του βυζαντινού αυτοκράτορα Νικ. Φωκά το 961 στην Κρήτη.
  Πιθανολογείται, μάλιστα, ότι υπήρχε στην περιοχή εκείνη χωριό την εποχή που η Μεγαλόνησος δεχόταν επιδρομές των Αράβων, το οποίο καταστράφηκε στη διάρκεια μιας από αυτές τις επιδρομές.
  Το όνομα του χωριού πολύ πιθανό να ήταν Πετρούνι, ονομασία που διασώζει μέχρι σήμερα κάποια τοποθεσία.
  Κατάλοιπα της ένδοξης βυζαντινής περιόδου είναι δύο εκκλησίες βασιλικές, οι οποίες μέχρι τον προηγούμενο αιώνα ήταν κατάγραφες με τοιχογραφίες. Πρόκειται για τον Αγιο Γεώργιο και την Κοίμηση της Θεοτόκου. Εκτός από αυτές υπάρχουν και πολλές άλλες εκκλησίες στην περιοχή του χωριού όπως ο ναός της Αγίας Σοφίας που άκμασε κάποτε σαν μονή, η Μεταμόρφωση του Σωτήρα, ο Αγιος Ιωάννης και το Αγιο Πνεύμα.
  Υπάρχουν επίσης και τα ξωκλήσια του Αι Γιάννη στο Μελιττερό (η τοποθεσία ονομάστηκε έτσι, επειδή έχει αναπτυχθεί μελισσοκομία στην περιοχή) και του Αι Νικήτα.
  Οι κάτοικοι πιστεύουν ότι σε πολύ παλιότερες εποχές υπήρχε λίμνη στη θέση που είναι κτισμένο το χωριό, επειδή βρέθηκαν κατά καιρούς στην περιοχή απολιθωμένα ψάρια και όστρακα. Οικισμός των Αρμένων, η Ετιά είναι ένα απόλυτα ερειπωμένο χωριό που απέχει δύο χιλιόμετρα δυτικά του χωριού. Η "Ετιά" ή "Εθιά" οφείλει το όνομα της στο δέντρο Ιτιά, που φυτρώνει σε αφθονία στα κοντινά ρέματα . Ο οικισμός θα πρέπει να υπήρχε από τους βυζαντινούς χρόνους, αν λάβουμε υπόψη μας τις βυζαντινές εκκλησίες της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Ιωάννη.

ΑΡΝΙΚΟ (Χωριό) ΣΗΤΕΙΑ
Πανέμορφος οικισμός που τελευταία εντάχθηκε στο Δήμο Σητείας σε υψόμετρο 210 μέτρων ανατολικά του Πισκοκέφαλου. Είναι καινούργιος οικισμός που κατοικήθηκε συστηματικά στις αρχές του αιώνα μας. Στους προηγούμενους αιώνες φαίνεται ότι υπήρχαν μετόχια και γι' αυτό δεν αναφέρεται σε παλιότερες απογραφές, ούτε της Ενετοκρατίας, ούτε της Οθωμανοκρατίας. Σήμερα στο χωριό διαμένουν περίπου 50 κάτοικοι.

Ιστοσελίδα Δήμου Σητείας
• http://www.sitia.gr/poleis_a.htm#2 (1 φωτ.)

ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ (Χωριό) ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙ
  Χωριό πολύ κοντά στο Αρκαλοχώρι (περίπου δύο χιλιόμετρα προς βορρά) σκαρφαλωμένο στο χείλος της λοφοσειράς που οδηγεί από το πρόσφατα ανασκαμμένο αρχαίο μινωικό ανάκτορο του Γαλατά με πανοραμική θέα, σπουδαία ιστορία και σημαντική πνευματική, πολιτιστική και κοινωνική παρουσία ανάμεσα στα χωριά του Δήμου. Με ιστορική παρουσία και δράση που χάνεται στα πρώτα βυζαντινά χρόνια το Αρχοντικό συνεχίζει να κατοικείται εδώ και αρκετούς αιώνες χωρίς διακοπή.
  Το παλιό όνομα του χωριού ήταν Αλιτζανή ( από τη λέξη «άλικος = ροδόχρωμος» χρώμα που έχουν ακόμη τα χώματα του χωριού ή από την προσωνυμία της Παναγίας αλικιανής). Αλλη εκδοχή για την προέλευση του ονόματος σύμφωνα με τις προφορικές παραδόσεις είναι ότι το όνομα δόθηκε από το βενετσιάνο φεουδάρχη που ονομαζόταν Τζανής και αμέσως μετά την κατάκτηση της Κρήτης από τους Οθωμανούς ασπάστηκε το μουσουλμανισμό για να μη χάσει τις περιουσίες του.
  Το καινούργιο όνομα που πήρε ο βενετσιάνος φεουδάρχης ήταν Αλής. Έτσι από το όνομά του Αλή Τζανής ονομάστηκε και το χωριό του Αλιτζανή. Το δυσεξήγητο στην περίπτωση αυτή είναι η ορθογραφία του ονόματος όπως αυτή μας παραδίδεται από τα έγγραφα με τη γραφή Αλιτζανή και όχι Αλητζανή. Με τη μόδα που παράσυρε και πολλά άλλα χωριά κατά τη δεκαετία του 1960 άλλαξε το όνομά του σε Αρχοντικό, θάβοντας έτσι ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας του.
  Στην περιφέρεια του χωριού διακρίνεται ο λιθόστρωτος δρόμος που ξεκινούσε από το ανάκτορο του Γαλατά και μέσω του Αρκαλοχωρίου διέσχιζε την πεδιάδα και την «Περατόστρατα» της Παναγιάς, ενώνοντας το ανάκτορο του Γαλατά με το Ιερό σπήλαιο του Αρκαλοχωρίου και τις άλλες κώμες ή οικισμούς που φαίνεται να αφθονούσαν στην περιοχή του σημερινού Δήμου.
  Το χωριό φιλοξένησε αρκετούς πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία μετά την καταστροφή του 1922 όπως και άλλα χωριά του Δήμου. Οι περιουσίες των οθωμανών μοιράστηκαν διατηρώντας μόνο στα ονόματα των τοπωνυμίων τους πρώην ιδιοκτήτες τους.
  Κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής ο ιερέας του χωριού ήταν ο σημαντικότερος πυρήνας αντίστασης ο οποίος με τη βοήθεια και των άλλων χωριανών, αλλά και των οργανωμένων ομάδων της εθνικής αντίστασης περιέθαλψε και διέσωσε πολλούς άγγλους και νεοζηλανδούς στρατιώτες που δεν πρόφτασαν να διαφύγουν στη Μέση Ανατολή.
  Ο δραστήριος πολιτιστικός σύλλογος του χωριού κάθε Ιούλιο οργανώνει τη γνωστή πια εκδήλωση της «χοχλιδοβραδιάς» με προσφορά μαγειρεμένων σαλιγκαριών με πολλούς τρόπους και με ιδιαίτερη νοστιμιά στους επισκέπτες.

Το κείμενο παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, του Δήμου Αρκαλοχωρίου

• http://www.arkalochori.gr/docs/arxontiko.htm (1 φωτ.)

Δημοτικό Διαμέρισμα Αχλάδας

ΑΧΛΑΔΑ (Χωριό) ΓΑΖΙ
Τηλέφωνο: +30 2810 811255
  Το Δημοτικό Διαμέρισμα της Αχλάδας, απέχει από το Ηράκλειο 23 χλμ. Χαρακτηρίζεται ορεινή περιοχή, και το μέσο υψόμετρο της περιοχής είναι 189 μέτρα. Ο οικισμός της Αχλάδας που βρίσκεται στη κορυφή του λόφου που δεσπόζει της Αγίας Πελαγίας, αποτελεί τυπικό παράδειγμα αγροτοκτηνοτροφικού οικισμού. Παρά το γεγονός της ύπαρξης ενός πολύ ενδιαφέροντος παλαιού τμήματος και της εκπληκτικής του θέας, παρατηρείται μια μετακίνηση των παραγωγικών δραστηριοτήτων των κατοίκων του, στη παράλια περιοχή του Δημοτικού Διαμερίσματος.
  Ολόκληρη η περιοχή χαρακτηρίζεται από ομαλούς λόφους όπου κυριαρχούν οι ελαιώνες, ενώ στις περιοχές των όρμων της Αγίας Πελαγίας και της Λυγαριάς υπάρχουν αμμώδεις παραλίες για θαλάσσια μπάνια και κυριαρχούν οι τουριστικές δραστηριότητες. Η θάλασσα και η γεωμορφολογία των λόφων κρίνεται ότι αποτελούν τα σημαντικότερα φυσικά δεδομένα της περιοχής γεγονός που έχει αισθητά συμβάλλει στην αναβάθμιση του παρεχόμενου τουριστικού προϊόντος. Η Αγία Πελαγία, η Λυγαριά, το Παλαιόκαστρο, θεωρούνται από τις ομορφότερες τουριστικές περιοχές του Δήμου μας, που προσελκύουν χιλιάδες τουρίστες κάθε καλοκαίρι, Έλληνες και ξένους ενώ έχουν εξελιχθεί σε κέντρα παραθεριστικής κατοικίας.

Δημοτικό Διαμέρισμα Αχλαδίων

ΑΧΛΑΔΙΑ (Χωριό) ΣΗΤΕΙΑ
Τηλέφωνο: +30 28430 71580
  Κεφαλοχώρι του Δήμου Σητείας με 250 περίπου κάτοικους. Απέχει περίπου 9 χιλ. από τη Σητεία αριστερά στη διακλάδωση μετά το Πισκοκέφαλο. Το χωριό είναι πολύ παλιό αφού στην περιοχή του υπάρχουν ερείπια από οικισμό που καταστράφηκε από σεισμό και περιλαμβάνεται σε όλες της γνωστές απογραφές της εποχής των Ενετών και των μετέπειτα χρόνων. Στη θέση Ρίζα του χωριού ανασκάφτηκε μεγάλη τετράγωνη αγρέπαυλη της Μεσομινωικής IIΙ Περιόδου και στη θέση Πλατύσκοινος μεγάλος θολωτός τάφος. Ανάμεσα στα Αχλάδια και Σκοπή, σε καταπράσινη ρεματιά βρίσκεται ο σχεδόν εγκαταλελειμένος οικισμός Κιμουργιώτης με την αρχαία όπως λέγεται πηγή Λαψανάρι.

ΒΑΘΥ (Οικισμός) ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
  Η Αμμουδάρα και το Βαθύ στην παραλιακή ζώνη της Κριτσάς εμφανίζονται πρώτη φορά στην απογραφή του 1981. Είναι και οι δύο ζωντανοί οικισμοί με αξιόλογη τουριστική ανάπτυξη, καθαρές και όμορφες παραλίες. Το 2001 η Αμμουδάρα είχε 419 και το Βαθύ 172 κατοίκους.
(Κείμενο: Μανόλης Κλώντζας)
Το απόσπασμα παρατίθεται το Νοέμβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Αγίου Νικολάου.

Βαϊνιά ή Γιαννίτσι

ΒΑΪΝΙΑ (Χωριό) ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ
  Το χωριό βρίσκεται στο ανατολικό μέρος του κάμπου της Ιεράπετρας και απέχει από την πόλη 3 χιλιόμετρα. Κατά το Στ. Ξανθουδίδη το όνομα Γιαννίτσι προήλθε από βυζαντινό επώνυμο του πρώτου οικιστή Γιαννίτση. Το 1940 μετονομάστηκε σε Βαϊνιά.
Το κείμενο παρατίθεται τον Απρίλιο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο (2001) του Δήμου Ιεράπετρας.

Δημοτικό Διαμέρισμα Βάμου

ΒΑΜΟΣ (Χωριό) ΧΑΝΙΑ
Τηλέφωνο: +30 28250 83710, 83723
Φαξ: +30 28250 83726
  Ο Βάμος, πρωτεύουσα της επαρχίας Αποκορώνου και παλιότερα του νομού Σφακίων, και σήμερα έδρα του νέου δήμου, είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρων οικισμός, πού έχει προταθεί για χαρακτηρισμό σε παραδοσιακός , από το ΥΠΕΧΩΔΕ. Έχει ημιαστικό χαρακτήρα, και διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση, με στοιχεία λαϊκής και νεοκλασικής αρχιτεκτονικής (πολιτιστικό κέντρο).
  Ήδη η πρωτοβουλία μιάς ομάδας κατοίκων να δημιουργήσουν μιά εταιρεία πού ασχολείται με την προστασία του οικισμού, και με γενικές δραστηριότητες αγροτοτουρισμού, δίδει αποτέλεσμα, και αποτελεί το πρότυπο για τη συνολική ανάπτυξη του νεοσύστατου δήμου. Προσπαθούν και τα καταφέρνουν περίφημα να κάνουν φίλο του Βάμου όλους τους επισκέπτες του.
  Τους "μαγεύουν" με την ομορφιά του χωριού τους, (σοκάκι) έτσι όπως κείτεται πράσινο (Αλσος Βάμου) και ήρεμο κάτω από τις Μαδάρες, με την ζεστή φιλοξενία τους, με τα παραδοσιακά καφενεία τους, με τα πανέμορφα παλιά κτίρια, πού για το καθένα θα σου πουν μια ιστορία, με τα πανέμορφα ανηφορικά καλντερίμια τους. Κι ύστερα , με πρόσχημα τις ονομαστές πιά λαμπρές καλλιτεχνικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις τους, μαζεύει όλους τους φίλους του, για να τους φιλοξενήσει να τους διασκεδάσει, να τους ευχαριστήσει.
  Στο Βάμο, ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι νεώτερες εκκλησίες του Αγ.Νικολάου και Γεωργίου, με το αναστηλωμένο Παλιό σχολείο (1863) στην αυλή του το κτίριο του παλιού Παρθεναγωγείου, πού έχει αναστηλωθεί, και χρησιμοποιείται ως κοινοτικός ξενώνας.
  Ο Βάμος, υπήρξε θέατρο πολεμικών επιχειρήσεων, τόσο το 1866, όσο και το 1896. Τα γεγονότα μάλιστα του Βάμου το 1896, είχαν μεγάλη απήχηση και στο εξωτερικό και ήταν αιτία να γίνει η Γενική Επαναστατική Συνέλευση των Κρητών (μεταπολιτευτική επιτροπή με πρόεδρο το Ρούσσο Κούνδουρο) πού συνήλθε τότε στο Βάμο, με στόχο τη αυτοδιάθεση της Κρήτης. (ηρώο).
  Αξίζει πράγματι τον κόπο να επισκεφτείτε τον Βάμο. "Τήν αρσενική πρωτεύουσα ( Ο Βάμος) της μοναδικής αρσενικής επαρχίας ( Ο Αποκωρονας) στη Ελλάδα" όπως αρέσκεται να λέει ο δήμαρχός του. Αξίζει τον κόπο να είστε και σείς από τους "μυημένους", τους φίλους του Βάμου.
  Στην ευρύτερη περιοχή του Βάμου, στη θέση του βενετσιάνικου χωριού Καρύδι Καρτσομάδω, σώζονται τα ερείπια της μικρής Μονής της Παναγίας στο Κατωμέρι, με τοιχογραφημένο κατά το 13ο αιώνα μονόχωρο ναό.
  Απέναντι στη θέση του επίσης βενετσιάνικου χωριού Καρύδι του Αγίου Γεωργίου υπάρχει μιά βενετσιάνικη έπαυλη και άλλα κτίσματα του χωριού και το μεγάλο Μετόχι του Αγίου Γεωργίου, πού λειτουργεί σήμερα ως Μονή, και αποτελεί το πιό ενδιαφέρον συγκρότημα λαϊκής αρχιτεκτονικής του νομού Χανίων. Τα κτίσματα, όπως το μεγάλο ελαιοτριβείο, μπορούν να αποκατασταθούν, και να αποτελέσουν ένα ζωντανό Αγροτικό Μουσείο, η να στεγάσουν ευρύτερης σημασίας εκδηλώσεις.

Βασιλική

ΒΑΣΙΛΙΚΗ (Οικισμός) ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ
  Ο οικισμός Βασιλική βρίσκεται στο 10ο χλμ. του αυτοκινητόδρομου από Ιεράπετρα προς Παχειά Αμμο και σε παράκαμψη αριστερά ενός χιλιομέτρου Ν.Α. του χωριού, στο λόφο "Κεφάλι". Δίπλα στον αυτοκινητόδρομο βρίσκεται Μινωϊκός οικισμός, στον οποίο βρέθηκαν πήλινα αγγεία ιδιόρρυθμα και στο σχήμα και στη διακόσμηση και για αυτό οι αρχαιολόγοι ονόμασαν το ρυθμό των αγγείων αυτών "Ρυθμό Βασιλικής".
Το κείμενο παρατίθεται τον Απρίλιο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο (2001) του Δήμου Ιεράπετρας.

Δημοτικό Διαμέρισμα Βρουχά

ΒΡΟΥΧΑΣ (Χωριό) ΕΛΟΥΝΤΑ
Τηλέφωνο: +30 28410 42800
  Στο βουνό που βρίσκεται πάνω από τη λιμνοθάλασσα της Ελούντας είναι κτισμένος ο Βρουχάς. Στο χωριό φτάνει ο επισκέπτης μετά από μια σύντομη διαδρομή με πανοραμική θέα του κόλπου του Μεραμπέλλου, που γίνεται μαγευτικότερη από τους ανεμόμυλους που είναι “παρατεταγμένοι” στην είσοδό του και τελευταία έχει ξεκινήσει η αποκατάστασή τους.
(Κείμενο: Μαρία Σωρού, Χρ. Κουλουμπράκη)
Το κείμενο παρατίθεται το Δεκέμβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Αγίου Νικολάου.

Δημοτικό Διαμέρισμα Βρυσών

ΒΡΥΣΕΣ (Χωριό) ΚΡΥΟΝΕΡΙΔΑ

Δημοτικό Διαμέρισμα Γαβαλοχωρίου

ΓΑΒΑΛΟΧΩΡΙ (Χωριό) ΒΑΜΟΣ
Τηλέφωνο: +30 28250 22625
  Από το Βάμο, ένας δρόμος οδηγεί στο Γαβαλοχώρι. Πάνω σε λόφο, είναι κτισμένο το μικρό χωριό Aσπρο (Κοπράνα) με κτίσματα του 18ου αιώνα, το οποίο στο μεγαλύτερο μέρος του κατοικείται από ξένους. Το Γαβαλοχώρι είναι ένα μεγάλο παλιό χωριό, με ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα λαϊκή αρχιτεκτονική, πού διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση. Στον οικισμό, πού προστατεύεται ως παραδοσιακός, σώζονται πολλά ενδιαφέροντα κτίσματα, όπως ένα δίκλιτο θολωτό ελαιοτριβείο (18ος αιώνας), οι ναοί της Παναγίας, και του Αγίου Σεργίου, το παλιό σχολείο, και πολλές κατοικίες.
  Εδώ υπάρχει και το μοναδικό οργανωμένο από το Υπουργείο Πολιτισμού Λαογραφικό Μουσείο του νομού Χανίων, με πλούσια εκθέματα, πού αφορούν στο λαϊκό βίο.
  Το τοπίο γύρω από το χωριό διατηρεί το φυσικό κάλλος του, και υπάρχουν πολλά σημεία για περίπατο, όπως το συγκρότημα από πηγάδια, των χρόνων της ενετοκρατίας, το ρωμαϊκό νεκροταφείο, η γειτονιά, και ο ναός του Αγίου Παύλου.
  Στο Γαβαλοχώρι υπάρχει Γυναικείος Συνεταιρισμός πού ασχολείται με την παλιά τέχνη της κατασκευής δαντέλας ("κοπανέλι") και γενικότερα με δραστηριότητες Αγροτοτουρισμού. Το Γαβαλοχώρι μπορεί να αξιοποιηθεί για την εκπαίδευση στο ανθρωπογενές περιβάλλον, και δραστηριότητες στο υπό ίδρυση Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης.

Δημοτικό Διαμέρισμα Γαζίου

ΓΑΖΙ (Κωμόπολη) ΜΑΛΕΒΙΖΙΟ
Μόλις 7 χλμ από το Ηράκλειο, βρίσκεται στη δεξιά όχθη του Γαζανού ποταμού, του αρχαίου Τρίτωνος. Η περιοχή του Γαζίου κατοικείται ήδη από τα Μινωικά χρόνια, και σήμερα φιλοξενεί την έδρα του Δήμου στο νεοαναγερθέν Δημαρχείο που βρίσκεται στην Πλατεία Ελευθερίας. Πρόκειται για μια πραγματική πόλη θέρετρο που με τους 12 οικισμούς της γνωρίζει ραγδαία οικιστική ανάπτυξη διατηρώντας ταυτόχρονα το ιδιαίτερο πολιτιστικό της ενδιαφέρον.

Δημοτικό Διαμέρισμα Γαρίπας

ΓΑΡΙΠΑ (Χωριό) ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙ
Τηλέφωνο: +30 28910 93350
  Η Γαρίπα είναι ένα από τα κεφαλοχώρια του Δήμου. Στις αρχές του 20ου αιώνα ήταν αγροτικός Δήμος (έτσι μας παραδίδεται στην απογραφή του 1900) και αργότερα κοινότητα. Βρίσκεται πάνω στον οδικό άξονα Αρκαλοχώρι - Μουσούτα - Πάνω - Κάτω Πουλιές - Γαρίπα - Καστελιανά και σε απόσταση δεκαπέντε περίπου χιλιόμετρα από την έδρα του Δήμου. Το χωριό έχει πλούσια ιστορία που κρύβεται και κάτω από το όνομά του.
  Με το ίδιο όνομα συναντάμε και άλλους οικισμούς σε άλλους Νομούς της Μεγαλονήσου. Δεν είμαστε όμως σε θέση να μιλήσουμε με σιγουριά για την προέλευση του ονόματος παρά το γεγονός ότι μαρτυρείται όνομα Garipu σε έγραφα του 1368. Πιθανόν το όνομα να προέρχεται από κάποιον (τον πρώτο;) οικιστή του με το προαναφερθέν όνομα.
  Το πρώτο χωριό βρίσκεται λίγο ψηλότερα από τη θέση του σημερινού (το Πάνω χωριό) ενώ ήδη από τα χρόνια της Οθωμανοκρατίας χτίστηκε και το κάτω χωριό, αφού στην αιγυπτιακή απογραφή καταγράφεται το όνομα του χωριού σε αρσενικό γένος ως Απάνω και Κάτω Γαρίπας.
  Το χωριό σήμερα παρά το γεγονός ότι δεν παρουσιάζει πληθυσμιακή αύξηση παρουσιάζει ανθηρή οικονομική ζωή (βιοτεχνίες, κηπευτικά, αγροτοκτηνοτροφικά, και άλλα προϊόντα), αλλά και παραδοσιακή ζωή με τα γραφικά καφενεία στην πλατεία του χωριού μπροστά στην εκκλησία.

ΓΑΣΙ (Οικισμός) ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙ
  Ο οικισμός που σήμερα έχει ήδη ενωθεί με το Αρκαλοχώρι μετά τη ραγδαία ανάπτυξη της έδρας του Δήμου. Βρίσκεται χτισμένο στα νότια του λόφου του Προφήτη Ηλία πάνω σε ένα χαμηλότατο χωματόλοφο και σε απόσταση ενός περίπου χιλιομέτρου από το Αρκαλοχώρι στον οδικό άξονα προς Μουσούτα.
  Οι προφορικές παραδόσεις που κατόρθωσαν να διασωθούν από την ανταλλαγή των πληθυσμών θέλουν το χωριό να είναι τόπος κατοικίας «αρχαίων ανθρώπων». Εξάλλου στην περιφέρεια του χωριού έχουν κατά το παρελθόν έρθει στο φως ευρήματα μινωικών χρόνων. Η γειτνίαση με τον Ιερό λόφο του Αρκαλοχωρίου δεν αποκλείει την πιθανότητα αυτή.
  Πάντως με το σημερινό του όνομα συναντάμε το Γάσι για πρώτη φορά στην καταγραφή του Barozzi το 1577 με τη γραφή Gassi στις βενετσιάνικες απογραφές και με το κανονικό σημερινό του όνομα σε όλες τις επόμενες μέχρι το 1961. Στην τελευταία μάλιστα αυτή απογραφή το χωριό κατοικείται από 265 κατοίκους. Στις επόμενες απογραφές του 1971, 1981, όπως αναφέρει ο Σ. Σπανάκης το χωριό δεν αναφέρεται. Δικαίως, λοιπόν, ο Σ. Σπανάκης αναρωτιέται: «τι έγινε ένας οικισμός με 265 κατοίκους τη δεκαετία 1971 - 1981;» Η απάντηση προφανώς είναι ότι το χωριό συγχωνεύτηκε με το Αρκαλοχώρι αφού τα όρια των δύο χωριών έχουν ήδη καταργηθεί από τότε.
  Κατά την εποχή της οθωμανικής κατοχής το Γάσι κατοικείται μόνο από μουσουλμάνους. Μόνο στην απογραφή του 1881 βλέπουμε να κατοικεί ένας μόνο χριστιανός εν μέσω των 171 μουσουλμάνων. Και όπως δείχνουν ακόμη τα ερείπια των σπιτιών τους θα πρέπει να ήταν πλούσιοι γιατί τα σπίτια τους μοιάζουν με αρχοντικά περισσότερο με αυλές πλακόστρωτες, με πολλά δωμάτια, με οντάδες και πολυτελείς χώρους διαμονής, με φούρνους και παραστιές με άνετους και αρκετούς βοηθητικούς χώρους παρά με απλά αγροτόσπιτα.
  Στα ερείπια των σπιτιών μπορεί να παρατηρήσει κανείς μεγάλες πετρόχτιστες αψίδες και με διάφορα αρχιτεκτονικά στοιχεία που περισσότερο θυμίζουν την αρχιτεκτονική της Βενετοκρατίας και ίσως αυτήν της δεύτερης βυζαντινής περιόδου παρά την Οθωμανική εποχή, γεγονός που δηλώνει ότι το χωριό κατοικείται αρκετούς αιώνες πρωτύτερα από την οθωμανική κυριαρχία στη Μεγαλόνησο.
  Γι' αυτό και μετά τη μικρασιατική τραγωδία έρχονται και κατοικούν στο χωριό πρόσφυγες και μάλιστα ενός ανώτερου πνευματικού επιπέδου οι περισσότεροι. Σήμερα το χωριό όπως έχουμε ήδη αναφέρει έχει ενωθεί με το Αρκαλοχώρι, αλλά θα πρέπει να προσεχτεί και να διατηρηθεί το όνομά του που έχει άγνωστη ετυμολογική προέλευση.

Το κείμενο παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, του Δήμου Αρκαλοχωρίου

• http://www.arkalochori.gr/docs/gasi.htm (1 φωτ.)

Δημοτικό Διαμέρισμα Γδοχίων

ΓΔΟΧΙΑ (Χωριό) ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ
Τηλέφωνο: +30 28420 51355
  Αυτόνομη πρώην Κοινότητα και σήμερα Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Ιεράπετρας. Βρίσκεται στο δυτικό μέρος του Δήμου και όμορο του Δήμου Βιάννου του Νομού Ηρακλείου. Από την έδρα του Δήμου απέχει 23 χλμ. Από την θάλασσα απέχει 3,5 χλμ. Βρίσκεται σε υψόμετρο περίπου 230μ. Αποτελείται από τέσσερις συνοικίες "Δασκαλιανά", "Παπαδιανά", "Κάτω Γδόχια" και από την παράκτιο συνοικία "Βάτος" με θαυμάσια παραλία για θαλάσσια μπάνια. Είναι όμορφο χωριό με καταπληκτική θέα με πολύ πράσινο και πηγαίο νερό. Είναι απρόσβλητο συνήθως από κακές καιρικές συνθήκες. Τοπωνύμια και θρύλοι, που διατηρούνται μέχρι σήμερα, είναι χαρακτηριστικά των δεινών που υπέστη από τη μάστιγα της πειρατείας. Επί γερμανικής κατοχής πυρπολήθηκε στις 15.9.1943 και 43 κάτοικοι τουφεκίσθηκαν. Με προεδρικό Διάταγμα έχει αναγνωρισθεί ένα από τα μαρτυρικά χωριά της Γερμανικής θηριωδίας.
Το κείμενο παρατίθεται τον Απρίλιο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο (2001) του Δήμου Ιεράπετρας.

ΓΕΩΡΓΙΟΥΠΟΛΗ (Δήμος) ΧΑΝΙΑ
  Ο Δήμος Γεωργιουπόλεως, ένας από τους δημοφιλέστερους τουριστικούς προορισμούς στην Κρήτη, βρίσκεται στη Βορειοδυτική ακτή του νησιού, στον κόλπο του Αλμυρού, ανάμεσα στα Χανιά και το Ρέθυμνο. Ενα σύνολο από χωριά χτισμένα στις πλαγιές των Λευκών Ορέων, στις εκβολές του Αλμυρού Ποταμού και στην ακτή που διασχίζει τον κόλπο, ανάμεσα σε αμπέλια, ελαιώνες και δάση. Εκεί, ο επισκέπτης βρίσκει όλα τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά του νησιού, συγκεντρωμένα σε μία μικρή περιοχή: βουνό και κάμπος, ποταμός, λίμνη και θάλασσα, άγρια φύση και καλλιεργήσιμη γή. Τοπία απαράμιλλης ομορφιάς, οικισμοί που διατηρούν το παραδοσιακό κρητικό στοιχείο, αλλά και οικιστικές ζώνες με κοσμοπολίτικη ατμόσφαιρα, νυχτερινή ζωή, σύγχρονες ξενοδοχειακές μονάδες με υπηρεσίες υψηλής ποιότητας και δυνατότητα εύκολης πρόσβασης σε κάθε σημείο της δυτικής Κρήτης μέσω του αυτοκινητόδρομου που ενώνει τις μεγάλες πόλεις του νησιού.

Το κείμενο παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2002 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Δήμου Γεωργιούπολης

• http://www.georgioupolis.gr/georgioupoli.html (2 φωτ.)

ΓΟΥΔΟΥΡΑΣ (Χωριό) ΛΕΥΚΗ
  Βρίσκεται σε απόσταση περίπου τριάντα χιλιομέτρων από τη Σητεία, χτισμένος στις όχθες του Λιβυκού. Το όνομά του το οφείλει στο ακρωτήρι «Κάβο Γούδουρας», το «Ερυθραίο» ενός αρχαιότητας. Η δε ονομασία Γούδουρας οφείλεται στο θαμνώδες φυτό «Αγούδουρος», που αφθονεί στην περιοχή και κάποτε χρησίμευε για να σκουπίζονται τα αλώνια ή ως υπόστρωμα για να ξεραίνονται τα σταφύλια και τα σύκα.
  Ο άλλοτε μικρός οικισμός του Γούδουρα σήμερα ξεπερνά τους 300 κατοίκους με σχολείο, πολλά καταστήματα, ενοικιαζόμενα δωμάτια, ταβέρνες και ζωηρή κίνηση. Είναι η φυσική εξέλιξη και το αποτέλεσμα της εσωτερικής μετανάστευσης από τους ορεινούς οικισμούς των Απιδίων, των Αρμένων, της Αγίας Τριάδας και της Ζήρου, στα παράλια.
  Οι κάτοικοι του Γούδουρα, εκτός από τις μεγάλες θερμοκηπιακές καλλιέργειες, ασχολούνται και με την αλιεία. Δυστυχώς δεν υπάρχει κατάλληλο λιμάνι για να φιλοξενήσει μεγάλα σκάφη εκτός από ένα τεχνητό όρυγμα που χρησιμεύει ως καταφύγιο για μικρές βάρκες. Την ανάγκη ύπαρξης ενός σημαντικού αλιευτικού καταφυγίου στην περιοχή θα καλύψει συντομότατα η δημιουργία των μεγάλων λιμενικών εγκαταστάσεων στον Αθερινόλακο, με την ευκαιρία της λειτουργίας του νέου εργοστασίου της Δ.Ε.Η.
  Ο επισκέπτης μπορεί να κάνει μπάνιο στην πεντακάθαρη θάλασσα και να απολαύσει τα υπέροχα φρέσκα ψάρια στις παραθαλάσσιες ταβέρνες.

Το κείμενο παρατίθεται τον Ιανουάριο 2005 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, του Δήμου Λεύκης

• http://www.dimoslefkis.gr/goudouras/index.html (1 φωτ.)

Γρα-Λυγιά

ΓΡΑ-ΛΥΓΙΑ (Οικισμός) ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ
  Παραθαλάσσιος οικισμός του Δήμου Ιεράπετρας στο 4,5 χλμ. του δρόμου Ιεράπετρας-Βιάννου, με μεγάλη παραγωγή πρώϊμων κηπευτικών.

Δίαυλος Βούξας

ΓΡΑΜΒΟΥΣΑ (Ακρωτήρι) ΧΑΝΙΑ
Το βορειότερο ακρωτήρι της χερσονήσου Γραμβούσας στο ΒΔ άκρο της Κρήτης, Ν της νήσου Αγριας Γραμβούσας με την οποία σχηματίζει το δίαυλο Βούξας.

Δημοτικό Διαμέρισμα Γωνιών

ΓΩΝΙΕΣ (Χωριό) ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ
Τηλέφωνο: +30 28970 51372
  Ιστορικό και γραφικότατο χωριό, χτισμένο στους πρόποδες των Λασιθιώτικων βουνών με πολλές φυσικές ομορφιές όπως τα μεγάλα φαράγγια με σπουδαιότερο αυτό της Αμπέλου, τα σπήλαια με τον πλούσιο διάκοσμο, τα δάση των βελανιδιών κ.α. Στοιχεία που συνθέτουν ένα φανταστικό τοπίο με πανοραμική θέα που προσφέρεται για εξερευνήσεις και ήρεμους περιπάτους.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται το Φεβρουάριο 2004 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Χερσονήσου.

ΔΑΦΝΗ (Χωριό) ΣΗΤΕΙΑ
Ωραίο χωριό με πολλά νερά που βρίσκεται περίπου 2 χλμ από τα Κρυά στο δρόμο για το Σταυροχώρι. Απέχει από τη Σητεία περίπου 28 χλμ. Ασφαλώς το όνομα του θα το οφείλει στο ομώνυμο φυτό. Ως Dafni αναφέρεται στην απογραφή των Ενετών του 1583 με 187 κατοίκους.

Δημοτικό Διαμέρισμα Δεματίου

ΔΕΜΑΤΙ (Χωριό) ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙ
Τηλέφωνο: +30 28910 71071
  Το Δεμάτι είναι ένα χωριό στη ρίζα των Αστερουσίων απέναντι από το ύψωμα Κάστελος όπου βρίσκονταν η αρχαία Πριανσός. Απέχει από τα Αρκαλοχώρι περίπου τριάντα τέσσερα (34) χιλιόμετρα στον οδικό άξονα Αρκαλοχώρι - Μουσούτα - Ανω - Κάτω Πουλιές - Ίνι - Σκινιάς - Δεμάτι.
  Πρώτη έγγραφη αναφορά του χωριού έχουμε στην απογραφή του Barozzi το 1577 και από τότε περιλαμβάνεται σε όλες τις απογραφές. Η ονομασία του χωριού σύμφωνα με τον φιλίστορα δάσκαλο που κατάγεται από το χωριό κ. Μιχάλη Στυλιανάκη προέρχεται από την πρωτοβουλία των κατοίκων των οικισμών που υπήρχαν στην περιοχή να ιδρύσουν ένα κεφαλοχώρι και έτσι δημιουργήθηκε το Δεμάτι από τη συνένωση των γύρω οικισμών οικισμών. Μια άλλη ερμηνεία του ομόμνατος που επιχειρεί ο ίδιος είναι από την υπέροχη θέα που πραγματικά προσφέρει στο μάτι η θέση του χωριού (δες - μάτι = Δεμάτι)
  Στο χωριό ζουν ακόμα οι μύθοι και τα παλιά τραγούδια, τα συνδεμένα με την ιστορία και τα πάθη του τόπου. Μαρτυριάρικα τα ονόματα των τοπωνυμίων γύρω από το χωριό αποκαλύπτουν στον επισκέπτη τους την όμορφη μνήμη και το παραμύθι που ζει ακόμη στις κρυφές πτυχές τους. οι γεωργοκτηνοτροφικές ασχολίες των κατοίκων διατηρούν την παραδοσιακή κρητική ψυχή και φιλοξενία, τον παραδοσιακό τρόπο ζωής και αντίληψης.
  Στο βυζαντινό μοναστήρι του 15ου αιώνα αφιερωμένο στη τιμή των Αγ. Παρασκευής - Ταξιαρχών και Αγ. Μάρκου λειτουργούσε κατά την παράδοση το ένα «κρυφό σκολειό». Η τοποθεσία είναι θαυμάσια όπως την έχει διαμορφώσει ο πολύ δραστήριος πολιτιστικός σύλλογος του χωριού.
  Στα πόδια του χωριού φιδοστρίβει ο Αναποδάρης ποταμός που με την τρομερή ροή του μερικές φορές απομονώνει το χωριό από τον υπόλοιπο Νομό και παρασέρνει τους κόπους των κατοίκων που τολμούν να αψηφήσουν την περιστασιακή του οργή. Βορειοδυτικά του χωριού η Δεματιανή Καμάρα (μοναδικό αρχιτεκτόνημα της βενετσιάνικης αρχιτεκτονικής) σημαδεύει το χρόνο με τα τραγούδια και τις παραδόσεις της.
  Βασικά προϊόντα του χωριού είναι σήμερα τα ελαιοκομικά, τα κτηνοτροφικά και τυροκομικά, ενώ είναι φημισμένο το περίφημο μέλι που παράγεται στα Αστερούσια όρη τα οποία ορθώνονται πίσω του. Δυστυχώς όμως και στο χωριό αυτό Παρουσιάζεται το φαινόμενο της εγκατάλειψης τα τελευταία χρόνια.

ΔΙΟΝΥΣΑΔΕΣ (Σύμπλεγμα νήσων) ΛΑΣΙΘΙ
Με ανασηκωμένες τις πλώρες τους τα καΐκια κατευθύνονται για το ψάρεμα στους απέναντι ψαρότοπους που βρίσκονται γύρω από τις νησίδες Διονυσάδες ή Γιανυσάδες όπως λέγονται στη γλώσσα των ντόπιων. Στα νησιά αυτά αξίζει να αφιερώσει κανείς μια εκδρομή με βάρκα. Εδώ στις απόκρημνες ακτές φωλιάζει το υπερήφανο αρπακτικό γεράκι το γνωστό με το όνομα Falco Eleonorae. Μικρά φωτεινά σημεία τα καΐκια χορεύουν πάνω στο μαυρισμένο από τη νύχτα νερό της θάλασσας. Παρέα με τα δελφίνια που συχνάζουν εδώ, θα περάσει η νύχτα.

Το κείμενο παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, της Δήμου Σητείας

Ιστοσελίδα Δήμου Σητείας
• http://www.sitia.gr/nisia.htm (1 φωτ.)

ΔΟΥΛΙΑΝΑ (Οικισμός) ΒΑΜΟΣ
Τα Ντουλιανά, είναι ένας μικρός οικισμός, που ανήκει στην κοινότητα Βάμου. Είναι κτισμένο πάνω σε ένα λόφο, μέσα σε ένα όμορφο φυσικό περιβάλλον, και με ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική. Είναι κηρυγμένος οικισμός και διατηρεί το χαρακτήρα του περισσότερο από κάθε άλλο οικισμό. Στο χωριό μένουν μονίμως πολλοί ξένοι και οι ντόπιοι έχουν αναπτυγμένη ευαισθησία, στα θέματα πού αφορούν στη διατήρηση του οικισμού.

Το κείμενο παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, της Interkriti

• http://www.dimos-vamos.gr/grtext.htm (2 φωτ.)

ΔΡΑΠΕΤΙ (Χωριό) ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙ
  Είναι ένα όμορφο χωριό που βρίσκεται χτισμένο στην κορυφή ενός λόφου ο οποίος δεσπόζει στην περιοχή. Απέχει από το Αρκαλοχώρι περίπου 15 χιλιόμετρα στον άξονα Αρκαλοχώρι – Πάρτιρα – Μπαδιάς – δεξιά στη διακλάδωση μετά το χωριό προς Πυράθι και τελικά αριστερά μετά το πέρασμα της κοίτης του ποταμού Αναποδάρη.
  Το πρώτο όνομα του χωριού όπως αναγράφεται στις απογραφές του Barozzi (1577) του Καστροφύλακα (1583) και του Basilicata (1630) είναι Truloti. Στην οθωμανική απογραφή του 1671 δεν αναφέρεται όπως δείχνουν οι κατάλογοι της απογραφής. Το ξαναβρίσκουμε στην αιγυπτιακή (1834) και σε όλες στις μετέπειτα απογραφές μέχρι σήμερα.
  Αρχικά υπάγονταν στην επαρχία Ρίζου και μετά το 1867 στην επαρχία Μονοφατσίου. Στη διοικητική διαίρεση του 1878 συμπεριλαμβάνεται στον αγροτικό Δήμο Σκινιά και λίγο αργότερα στην απογραφή του 1900 υπάγεται στο δήμο Παρτήρων κι αργότερα στην ίδια κοινότητα.
  Το όνομα του χωριού προέρχεται από την κρητική λέξη «τρούλα» και «τούρλα» που σημαίνει το ύψωμα, την καμπούρα, τον ύβο (παράβαλε τη λέξη τρούλος των εκκλησιών). Δόθηκε στο χωριό εξαιτίας ακριβώς της θέσης του χωριού πάνω στην «τρούλα» της λοφογραμμής στην οποία είναι χτισμένο.
  Σήμερα το χωριό αποτελεί το δυτικότερο τμήμα του Δήμου Αρκαλοχωρίου κατέχει μια ευρεία εύφορη περιφέρεια και παράγει κυρίως αμπελουργικά και ελαιοκομικά προϊόντα.

Το κείμενο παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, του Δήμου Αρκαλοχωρίου

• http://www.arkalochori.gr/docs/drapetis.htm (1 φωτ.)

Ελαφονήσι

ΕΛΑΦΟΝΗΣΙ (Νησί) ΚΡΗΤΗ
  Παραλία μοναδικής ομορφιάς με τη ροζ άμμο και τα σπάνια κρινάκια, δυτικά της Παλαιοχώρας. Τόσο κοντά στην ακτή που φτάνετε στο νησάκι αυτό περπατώντας στον αβαθή, αμμώδη βυθό. Ανήμερα του Πάσχα του 1824 έγινε τόπος σφαγής των χριστιανών της περιοχής από τουρκοαιγυπτιακά στρατεύματα. Η οδική διαδρομή περνάει από Στροβλές, Αλυγούς, Ελος και τη Χρυσοσκαλίτισσα. Φτάνετε με πεζοπορία από το ευρωπαϊκό μονοπάτι Ε4 και ακόμα γίνονται τακτικά θαλάσσια δρομολόγια με τα καραβάκια από το λιμάνι της Παλαιοχώρας.
Το κείμενο παρατίθεται τον Απρίλιο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο της Ενωσης Ξενοδόχων Παλαιοχώρας.

Λενικά ή Ελληνικά

ΕΛΛΗΝΙΚΑ (Οικισμός) ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
  Ο οικισμός βρίσκεται στη δυτική πλευρά του κόλπου Μεραμπέλλου, στο υψηλότερο σημείο που ενώνει τον Αγιο Νικόλαο με την Ελούντα, οριακό σημείο ανάμεσά τους, όπως συνέβαινε και πριν χιλιάδες χρόνια ανάμεσα στη Λατώ και την Ολούντα. Στο μεγάλο δίδυμο ναό που υπήρχε στην περιοχή -ερείπια του οποίου σώζονται και σήμερα - οι κάτοικοι των δύο πόλεων λάτρευαν τον Αρη και την Αφροδίτη πριν 2500 χρόνια.
(Κείμενο: Μαρία Σωρού, Χρ. Κουλουμπράκη)
Το κείμενο παρατίθεται το Δεκέμβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Αγίου Νικολάου.

Δημοτικό Διαμέρισμα Εξω Λακκωνιών

ΕΞΩ ΛΑΚΚΩΝΙΑ (Χωριό) ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Τηλέφωνο: +30 28410 25180
  Αν εξαιρέσει κανείς τον οικισμό “Παναγία”, οι πέντε άλλοι οικισμοί που τα αποτελούν έχουν ονόματα οικογενειακά, τα περισσότερα Βυζαντινά ή Ενετικά. Ιδιαίτερα σημαντικό βυζαντινό μνημείο είναι ο ναός του Μιχαήλ Αρχαγγέλου. Υπάρχουν βέβαια δείγματα κατοίκησης της περιοχής σε παλαιότερες εποχές όπως τα ερείπια μινωικού οικισμού στους Φιορέτζηδες.
(Κείμενο: Μαρία Σωρού, Χρ. Κουλουμπράκη)
Το κείμενο παρατίθεται το Δεκέμβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Αγίου Νικολάου.

Δημοτικό Διαμέρισμα Εξω Ποταμών

ΕΞΩ ΠΟΤΑΜΟΙ (Χωριό) ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Τηλέφωνο: +30 28440 22554
  Το πιο ορεινό χωριό του Δήμου Αγίου Νικολάου είναι οι Ποτάμοι. Ολοι οι οικισμοί είναι χτισμένοι στις ρεματιές και στις πλαγιές της Σελένας, του ιστορικού για τον τόπο μας βουνού που πιθανότατα οφείλει το όνομά του στη Σελήνη, τη δωρική Σελάνα. Εκατοντάδες πηγές μικρές και μεγάλες με δροσερό και πεντακάθαρο νερό ποτίζουν τους κάμπους, όπου καλλιεργούνται λαχανικά, μηλιές, καρυδιές και αμπέλια.
(Κείμενο: Μαρία Σωρού, Χρ. Κουλουμπράκη)
Το κείμενο παρατίθεται το Δεκέμβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Αγίου Νικολάου.

Επισκοπή

ΕΠΙΣΚΟΠΗ (Οικισμός) ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ
  Σημαντική παρουσία κοντά στην Ιεράπετρα αποτελεί το παραδοσιακό χωριό Επισκοπή που πήρε το όνομα του από τον Επίσκοπο Gaspar Viviani ο οποίος είχε την έδρα του στην Επισκοπή. Η επισκοπή του Viviani ήταν η περιφημότερη στην εποχή του. Κάτω ήταν στρωμένη με μωσαϊκό και οι τοίχοι με Αγιογραφίες που δυστυχώς λίγες σώθηκαν.
  Βρίσκεται 1 χιλιόμετρο βορειότερα του Κάτω Χωριού πάνω στον οδικό άξονα Ιεράπετρας-Αγίου Νικολάου στο 7ο χιλιόμετρο. Είναι χτισμένο γύρο από λόφο αμφιθεατρικά. Το όνομα του μας παραπέμπει σε περασμένους αιώνες, όταν εδώ βρισκόταν η έδρα της Επισκοπής Ιεράπετρας.
Το κείμενο παρατίθεται τον Απρίλιο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο (2001) του Δήμου Ιεράπετρας.

Δημοτικό Διαμέρισμα Ζάκρου

ΖΑΚΡΟΣ (Χωριό) ΙΤΑΝΟΣ
Τηλέφωνο: +30 28430 93282
  Η Ζάκρος είναι το δεύτερο σε μέγεθος χωριό του Δήμου Ιτάνου με 800 περίπου κατοίκους. Απέχει απο το Παλαίκαστρο 20 χλμ. Βρίσκεται στη μέση ενός καταπράσινου κάμπου με χιλιάδες ελαιόδεντρα, που είναι και η πηγή ζωής για την οικονομία του τόπου, μια και η γεωργία και η καλλιέργεια της ελιάς είναι και η βασικότερη ασχολία των κατοίκων της. Φημίζεται για τις πηγές και τα κρυστάλλινα νερά που ασταμάτητα ρέουν εδώ και αιώνες κάνοντας εύφορη τη γη που απλόχερα μοιράζει τους καρπούς της.
  Επίσης από δώ ξεκινάει και το περίφημο φαράγγι της Ζάκρου, διασχίζοντας τα πανύψηλα βουνά και καταλήγοντας στην Κάτω Ζάκρο δίπλα από τα ερείπια του τέταρτου σε μέγεθος Μινωικού Ανακτόρου. Τα χιλιάδες ευρήματα, αριστουργήματα της Μινωικής τέχνης που έφερε στο φώς η αρχαιολογική σκαπάνη, κοσμούν σήμερα το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου.

Δημοτικό Διαμέρισμα Ζενίων

ΖΕΝΙΑ (Χωριό) ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Τηλέφωνο: +30 28410 33135
  Σε υψόμετρο 750 μέτρων και 10χλμ. περίπου δυτικά του Αγίου Νικολάου αφού περάσουμε την κατάφυτη κοιλάδα στο Δράσι υπάρχει ο οικισμός Ζένια. Σε μικρή απόσταση από τον οικισμό υπάρχουν απομεινάρια αρχαίας πόλης και ο “Ατζιγγανόσπηλιος”, ένα από τα αξιολογότερα σπήλαια του νομού Λασιθίου.
(Κείμενο: Μαρία Σωρού, Χρ. Κουλουμπράκη)
Το κείμενο παρατίθεται το Δεκέμβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Αγίου Νικολάου.

ΖΙΝΤΑ (Οικισμός) ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙ
  Το χωριό βρίσκεται φωλιασμένο πάνω στο φρύδι της δυτικής λοφοσειράς που ορίζει τον εύφορο κάμπο του Χουμερίου - Αγίας Σεμνής. Απέναντι ακριβώς από τον ιερό λόφο του Αρκαλοχωρίου μοιάζει με αετοφωλιά με την υπέροχη θέα του. Το χωριό κατοικείται από το 14ο μ. Χ. αιώνα και μετά αδιάκοπα. Το όνομά του το οφείλει κατά πάσα πιθανότητα στον πρώτο οικιστή της μιας και υπήρξε φέουδο της ομώνυμης βενετσιάνικης οικογένειας.
  Μια άλλη άποψη για το όνομα του χωριού καταθέτει ο καθηγητής κ. Κ. Αμαντος που το συνδέει με τη δωρική λέξη σίδα ή (αττικά) σίδη που σημαίνει ρογδιά. Μια ακόμη, τέλος άποψη είναι αυτή που ίσως συνδέει το όνομα του χωριού με την αρκαδική πόλη Ζοίτειον ή Ζήτια και Ζήτα της πελοποννησιακής Αρκαδίας με δεδομένη την παρατήρηση των στενών τοπωνυμιακών τουλάχιστον σχέσεων της Αρκαδικής Κρήτης με αυτήν της Πελοποννήσου. Με μια πιο τολμηρή ακόμη υπόθεση στο όνομα του χωριού με τη γραφή Ζήντα (παραδίδεται και αυτή) ανιχνεύεται και το όνομα του Δία του πατέρα των θεών.
  Στην περιφέρεια του χωριού υπάρχουν δυο σπηλιές με σταλακτίτες στις οποίες έχουν ανιχνευτεί στοιχεία προϊστορικής ζωής. Επίσης έχουν έρθει στο φως κατά καιρούς από αγρότες τυχαία κατά την καλλιέργεια των αγρών τους ή από λαθρανασκαφείς σημαντικά ευρήματα. Ένα μάλιστα κυκλαδίτικο μαρμάρινο ειδώλιο που περιήλθε στα χέρια της αστυνομίας εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου.
  Πρώτη επίσημη καταγραφή του χωριού με το όνομα που έχει σήμερα συναντάται σε έγγραφο του 1380 που βρίσκεται στο αρχείο του Δούκα του Χάντακα . 'Εκτοτε σε όλες τις απογραφές συναντάται με το ίδιο όνομα, δηλαδή Sinda. Στην Οθωμανική απογραφή γράφεται Zide και Zida στην αιγυπτιακή του 1834. Mέχρι το 1881 κατοικείται αποκλειστικά από μουσουλμάνους και με τη νέα διοικητική οργάνωση της αυτόνομης Κρητικής πολιτείας ορίζεται έδρα του αγροτικού Δήμου Ζήντας.
  Στο χωριό μετά τη μικρασιατική καταστροφή ήρθαν κι εγκαταστάθηκαν πολλοί πρόσφυγες στους οποίους διανεμήθηκαν οι μουσουλμανικές ιδιοκτησίες που περιήλθαν στα χέρια του δημοσίου μετά την αποχώρηση των ιδιοκτητών τους.
  Κατά τους αγώνες της Εθνικής Αντίστασης το χωριό ήταν κέντρο κατασκοπείας αφού η θέση του χωριού προσφέρεται για παρακολούθηση του αεροδρομίου του Καστελίου και των δραστηριοτήτων του. Στο χωριό εύρισκαν καταφύγιο και περίθαλψη οι αντάρτες από τον Πατσίδερο και από τα άλλα χωριά και από τις γύρω σπηλιές εξορμούσαν για τις δολιοφθορές εναντίον των κατακτητών.
  Δυστυχώς σήμερα και στο χωριό αυτό παρατηρείται πληθυσμιακή μείωση . Το Δημοτικό Σχολείο που πριν είκοσι χρόνια έσφυζε από ζωή και ζωντάνευε από τις φωνές των παιδιών σήμερα στέκει άφωνο και με τις πόρτες κλειστές όλο το χρόνο.

Το κείμενο παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Δήμου Αρκαλοχωρίου

• http://www.arkalochori.gr/docs/zinta.htm (2 φωτ.)

Δημοτικό Διαμέρισμα Ζίρου

ΖΙΡΟΣ (Χωριό) ΛΕΥΚΗ
   Απέχει 27 περίπου χιλιόμετρα από τη Σητεία και είναι η έδρα του Δήμου Λεύκης. Είναι κτισμένη σε ύψος 700 μέτρων, στη βόρεια πλευρά του λεκανοπεδίου της Ζήρου. Οι κάτοικοι ασχολούνται με την παραγωγή σταφίδας, κρασιού και λαδιού.
  Για την προέλευση του ονόματος του χωριού υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Σύμφωνα με μία, η ονομασία Ζή(υ)ρος προήλθε από το ότι τα σπίτια του χωριού ήταν κτισμένα γύρο (ζύρω) από το βουνό.
  Σύμφωνα με δεύτερη, η λέξη ζήρος σημαίνει άνθρωπο ενεργητικό, δραστήριο, ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τους κατοίκους του χωριού.
   Σύμφωνα με τρίτη εκδοχή, προέρχεται από κάποιον Ενετό στρατηγό που λεγόταν Ζήρος. Στην απογραφή του Καστροφύλακα το 1583 αναφέρεται ως Siro με 396 κατοίκους.
  Το οροπέδιο της Ζήρου θυμίζει πόσο το μεράκι και η αγάπη του ανθρώπου μπορούν να μεταμορφώσουν μια σκληροτράχηλη έκταση γης σε ένα απέραντο περιβόλι, ζωντανό και καταπράσινο. Το βλέμμα του επισκέπτη χάνεται ανάμεσα στα συνεχόμενα αμπελάκια, σχήματα γεωμετρικά το ένα δίπλα στο άλλο, άλλα μεγαλύτερα και άλλα μικρότερα, όλα κομματάκια αυτού του τεράστιου χαλιού που δημιούργησε ο άνθρωπος.
  Στις τοποθεσίες Πεντάλιτρο, Ανεμομύλια, Πυργάδες και Φονιάς έχουν εντοπιστεί μινωικά ερείπια.
  Στην περιοχή της Ζήρου υπάρχουν παλιές εκκλησίες. Οι σπουδαιότερες από αυτές είναι η Αγία Παρασκευή, τοιχογραφημένη, με επιγραφή που φέρει τη χρονολογία 1523, και ο Αγιος Νικόλαος με χαράγματα του 1507 και 1515. Αλλες παλιές εκκλησίες είναι ο Αγιος Γεώργιος - Παναγία διμάρτυρη με ξυλόγλυπτα μεγάλης αξίας και η Αγία Ειρήνη.

ΖΟΥ (Οικισμός) ΣΗΤΕΙΑ
Μικρός καταπράσινος οικισμός, 7 χιλ από τη Σητεία. Το όνομα προέρχεται πιθανότατα από την τούρκικη λέξη Σου που σημαίνει νερό, επειδή στην περιοχή υπάρχουν άφθονα νερά από την περίφημη πηγή Ζου. Λίγο πριν την είσοδο του χωριού διακρίνονται τα ερείπια μινωικής αγροικίας με πολλά δωμάτια, που ανέσκαψε ο Ν. Πλάτων το 1955.

Ιστοσελίδα Δήμου Σητείας
• http://www.sitia.gr/poleis_e_z_l_t_x.htm#2 (1 φωτ.)

ΗΡΑΚΛΕΙΟ (Νομός) ΚΡΗΤΗ
  Ένα ταξίδι στον Νομό Ηρακλείου, σε μια γη ανεπανάληπτων αντιθέσεων και εκπληκτικής ομορφιάς, σε ένα τόπο που ορίζεται από δύο θάλασσες, αυτό που κυριαρχεί είναι η αίσθηση μιας φύσης που έχει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά τα οποία η ανθρώπινη ευφυία και δράση οφείλει να αναζητά ή η εκφραστικότητα της τέχνης οφείλει να μιμείται.
  Ο ταξιδιώτης που θέλει να γνωρίσει σε βάθος την αληθινή Κρήτη δεν πρέπει να περιοριστεί μόνο στην απόλαυση που του προσφέρουν οι υπέροχες παραλίες του Κρητικού και του Λιβυκού Πελάγους. Οφείλει να αναζητήσει τις αιώνιες ρίζες μιας εξαιρετικής ανθρώπινης συμπεριφοράς και παρουσίας που επέζησε χάρι στη γενναιοδωρία μιας υπέροχης φύσης. Μόνο έτσι νέες αισθήσεις θα πλημμυρίσουν το σώμα του σ’ αυτό το ταξίδι με ρυθμούς και συγκινήσεις πρωτόγνωρες ανάμεσα σε ελαιώνες πυκνούς, αμπελώνες πανάρχαιους, βουνίσια αρώματα και ομιλητικότατα ερείπια, μάρτυρες μιας αρχαιότατης καθημερινότητας. Βουνά πανύψηλα, φαράγγια επιβλητικά, κατάφυτα από μια πολυποίκιλη βλάστηση συνθέτουν εξαιρετικής ομορφιάς τοπία. Αλλού άγρια και γυμνή, αλλού δασωμένη η φύση του Ηρακλείου προσφέρει άπειρες εκπλήξεις στον επισκέπτη της. Χωριά μοναστήρια, ξερολιθιές, σκαρφαλωμένα στα βουνά κάστρα και ξωκλήσια, αρχαιότητες, όλα μάρτυρες μια ανόθευτης ακόμα από τον σύγχρονο πολιτισμό ζωής. Παράλληλα όμως με όλα αυτά που απλόχερα η φύση και η ιστορία διαθέτει ο τόπος προσφέρει στον ταξιδιώτη μια άλλη μεγάλη πρόκληση: τους ανθρώπους του, που η κρητική φιλοξενία τους επιβεβαιώνει ότι οι γνησιότεροι απόγονοι του Ξένιου Δία κατοικούν ακόμα και σήμερα σ’ αυτόν τον τόπο. Μ’ αυτούς τους ανθρώπους συντροφιά θα απολαύσεις όλα αυτά που η σύγχρονη Κρήτη έχει κληρονομήσει από την παλαιότερη και τα προσφέρει απλόχερα. Σε αναπτυγμένες τουριστικά περιοχές του Νομού Ηρακλείου με πλούσια υποδομή, και άρτιες εγκαταστάσεις, άνθρωποι με εμπειρία και ευαισθησία θα σε καθοδηγήσουν να ανακαλύψεις τα μυστικά του τόπου και του κόσμου του. Θα σου αποκαλύψουν τον τρόπο να αφουγκραστείς αυτούς τους πανάρχαιους ρυθμούς ζωής που υπάρχουν στις πιο απλές καθημερινές δραστηριότητες. Θα δοκιμάσεις λιχουδιές της πιο υγιεινής Μεσογειακής διατροφής. Θα συμμετάσχεις σε αναρίθμητες γιορτές και πανηγύρια που γίνονται καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου με ρυθμούς και μελωδίες πανάρχαιους που συνοδεύονται με γεύσεις και μυρωδιές από την ευωδιαστή κρητική γη. Θα αφεθείς στη μαγική αίσθηση μιας νύχτας με πανσέληνο και ξάστερο ουρανό, κάτω από το μεθυστικό άρωμα ενός γιασεμιού ή στη μοναξιά μιας ήσυχης παραλίας του Λιβυκού Πελάγους. Θα απολαύσεις την ανθρώπινη ζεστασιά του Κρητικού πίνοντας τον καφέ σου στο καφενείο κάποιου ορεινού χωριού ή στις ευρύχωρες βεράντες ενός πολυτελούς ξενοδοχείου. Στα μεγάλα τουριστικά κέντρα του βορρά και στην πόλη του Ηρακλείου ο επισκέπτης θα μπορέσει να απολαύσει την σύγχρονη ζωή διασκεδάζοντας και κάνοντας τις αγορές του σε πολυάριθμα καταστήματα με εντυπωσιακά πολύτιμα κοσμήματα, εξαιρετικής αισθητικής ρουχισμό ή έργα λαϊκής τέχνης, όλα προϊόντα μιας πανάρχαιας λαϊκής παράδοσης.
  Αυτόν τον τόπο σας προσκαλούμε να ανακαλύψετε και απολαύσετε: το Νομό Ηρακλείου. Καλό σας ταξίδι στη γη του Μύθου και του Ονείρου.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται το Φεβρουάριο 2004 από τουριστικό φυλλάδιο της Νομαρχιακής Επιτροπής Τουριστικής Προβολής Ηρακλείου.

Δημοτικό Διαμέρισμα Ηρακλείου

ΗΡΑΚΛΕΙΟ (Πόλη) ΚΡΗΤΗ
  Το μεγαλύτερο αστικό συγκρότημα της Κρήτης που είναι η πρωτεύουσα της περιφέρειας Κρήτης αλλά και το μεγαλύτερο οικονομικό κέντρο του νησιού ήταν κατά την Μινωική αρχαιότητα λιμάνι της Κνωσσού.
  Από τότε μέχρι σήμερα γνώρισε πολλούς και διαφορετικούς λαούς και πολιτισμούς. Γνώρισε στιγμές μεγάλης δόξας αλλά και παρακμής, δεδομένου ότι συγκέντρωνε κατά καιρούς ό,τι καλό και ό,τι κακό έφεραν μαζί τους οι διάφοροι κατακτητές του.
  Σήμερα μέσα σε ένα πολύμορφο δομημένο περιβάλλον (με μια περίεργη συνύπαρξη του όμορφου με το άσχημο, του παλιού με το καινούργιο), η πόλη ζει σε ρυθμούς σύγχρονους και προφέρει έντονες συγκινήσεις στον επισκέπτη της. Στην περιτριγυρισμένη από τα βενετσιάνικα τείχη παλιά πόλη μέσα σε ένα φαινομενικό χάος, η ιστορία είναι συνέχει παρούσα. Αρχιτεκτονικές μνήμες διαφορετικών πολιτισμών κάνουν το Ηράκλειο μια πολύ ενδιαφέρουσα πόλη παρά το φαινομενικό χάος που επικρατεί.
  Αλλά και το παρόν προσφέρεται για απλές καθημερινές απολαύσεις στους χώρους όπου εκφράζεται ο σύγχρονος πολιτισμός του νησιού. Στους δρόμους και στις πλατείες της πόλης, στην αγορά και στο βενετσιάνικο λιμάνι, στα μουσεία και τις εκκλησίες του, στα καταστήματα και τις ταβέρνες του θα ανακαλύψει ο επισκέπτης ότι το Ηράκλειο είναι μια ζωντανή πόλη που έχει πολλά να δώσει. Η έντονη νυκτερινή ζωή της πόλης συνδυάζεται με υψηλής ποιότητας πολιτιστικές εκδηλώσεις στη διάρκεια όλου του χρόνου που κορυφώνονται το καλοκαίρι με το διεθνούς φήμης "Ηράκλειο - Καλοκαίρι", όπου παρουσιάζονται επιλεγμένες δημιουργίες της μουσικής, του θεάτρου και του χορού. Μια πόλη που δέχεται το παρελθόν αλλά αναζητεί το καινούργιο. Μια πόλη που προσφέρει για όσους αναζητήσουν την ανάμεικτη εικόνα κρυμμένης μαγείας, ζωής και ζωντάνιας.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται το Φεβρουάριο 2004 από τουριστικό φυλλάδιο της Νομαρχιακής Επιτροπής Τουριστικής Προβολής Ηρακλείου.

ΘΕΡΙΣΟΣ (Δήμος) ΧΑΝΙΑ
  Ο Δήμος Θερίσου βρίσκεται στο βορειοανατολικό τμήμα του Νομού Χανίων καταλαμβάνει μια έκταση 45 τ.χλμ. και περιλαμβάνει τις κοινότητες Θερίσου, Αγυιάς, Βαρυπέτρου, Περιβολίων και Βαμβακόπουλου. Συνολικά περιλαμβάνει 12 οικισμούς παλιούς και νέους. Μια σύγχρονη έκφραση ζωής δίπλα σε μια θαυμάσια διατηρημένη παράδοση. Η γεωγραφική του θέση καθορίζεται σε μια επιμήκη ζώνη διεύθυνσης περίπου Β-Ν η οποία ξεκινά Ν-ΝΔ της πόλης των Χανίων, από υψόμετρο 50μ. μέχρι την Μελινταού Κορυφή που βρίσκεται στην καρδιά των Λευκών σε υψόμετρο 2.133 μέτρα.
  Η περιοχή του δήμου Θερίσου παρουσιάζει τοπία εξαιρετικής ομορφιάς και ανεπανάληπτων μορφολογικών αντιθέσεων, που εστιάζουν το ψυχαγωγικό αναψυχικό αλλά και το επιστημονικό ενδιαφέρον πολλών εντοπίων αλλά και ξένων επισκεπτών και μελετητών.
  Στο βόρειο τμήμα του Δήμου, απλώνεται η χαμηλή ζώνη που αντιπροσωπεύεται κυρίως από το εκτεταμένο της κάμπο που είναι κατάφυτος από πυκνή δενδρώδη βλάστηση και από εύφορες καλλιέργειες, που συγκεντρώνουν ένα πολύ μεγάλο μέρος της γεωργικής δραστηριότητας η λεκάνη της λίμνης Αγυιάς, με εντυπωσιακότερη εικόνα το τοπίο με τις πηγές και την ομώνυμη τεχνητή λίμνη που αποτελεί και περιβαλλοντικά ένα από τους σπανιότερους υγροβιότοπους της Ελλάδας και τόπο ξεκούρασης των μεταναστευτικών πουλιών.
  Στο νότιο τμήμα της περιοχής ορθώνεται το βόρειο τμήμα του θεαματικού ορεινού συγκροτήματος των Λευκών Ορέων με υψηλότερες κορυφές στο Καλόρος (υψ. 1925 μ.) και στην Μελινταού (υψ. 2133 μ.).
  Στο κεντρικό τμήμα δεσπόζει το εξαίρετου φυσικού κάλλους φαράγγι του Θερίσου 14 km από την πόλη των Χανίων. Ένα τοπίο άγριας ομορφιάς και καταφύγιο σπάνιων ειδών της χλωρίδας, πανίδας και ορνιθοπανίδας. Το Φαράγγι καταλήγει στο ομώνυμο χωριό το ιστορικό Θέρισσο που αποτέλεσε έδρα των Κρητών Επαναστατών στην επανάσταση του 1905 υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο.
  Αξιομνημόνευτη είναι και η περιοχή της μονής της Αγίας Κυριακής στην περιοχή Βαρυπέτρου, την οποία το Μοναστήρι της Χρυσοπηγής την ανακήρυξε ως Κέντρο Ορθοδοξίας και Οικολογίας.
  Πολύ κοντά στο μοναστήρι βρίσκεται και το υδροψυχαγωγικό πάρκο της Λιμνούπολης, ένας χώρος διασκέδασης, ψυχαγωγίας και άθλησης μέσα σ’ ένα καταπράσινο περιβάλλον.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Φεβρουάριο 2004 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Θερίσου.

ΘΡΥΠΤΗ (Βουνό) ΛΑΣΙΘΙ
  Τα όρη της Θρυπτής, τα "Αόρη", όπως λέγονται από τους κατοίκους, αποτελούν τη φυσική συνέχεια της Δίκτης. Σύμφωνα με την ντόπια εκδοχή, το όνομα της Θρυπτής οφείλεται στο καλό της κλίμα. Αν και ετυμολογικά θεωρείται πιθανότερο η ονομασία της να είναι παραφθορά της λέξης "Κρυπτή" δηλαδή κρυφή τοποθεσία οι ντόπιοι πιστεύουν ότι η ονομασία της προέρχεται από το ρήμα θρέφω, εξαιτίας του κλίματος και της χρησιμοποίησης της περιοχής ως αναρρωτηρίου που "θρέφαν" δηλαδή γιατρεύονταν οι αρρώστιες και ειδικά η φυματίωση.
  Σε υψόμετρο 860 μ. βρίσκεται το μικρό αμφιθεατρικό οροπέδιο της Θρυπτής με τον ομώνυμο οικισμό του. Η απόσταση από την Ιεράπετρα είναι 16 χλμ και ο δρόμος είναι χωματόδρομος. Η διαδρομή όμως θα σας αποζημιώσει. Είναι μαγευτική. Η αγριότητα του Κρητικού τοπίου σας καθηλώνει. Γυρνώντας το βλέμμα προς τα πίσω αντικρίζουμε τις δύο θάλασσες και τη μεταξύ τους πεδιάδα. Δεξιά οι βράχοι και τα πεύκα. Τα παλιά σπίτια, οι "μαγατζέδες", όπως λέγονται, είναι αρμονικά δεμένα με το περιβάλλον. Τα υλικά τους, η πέτρα, το ξύλο και το χώμα έχουν χρησιμοποιηθεί ή στην φυσική τους κατάσταση ή πολύ λίγο επεξεργασμένα.
  Αυτό που κάνει την περιοχή ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η ποικιλία των αρωματικών φυτών αλλά και τα πολλά είδη ζώων και πουλιών. Το θυμάρι, οι φασκομηλιές, οι αγριελιές, οι αγριαμυγδαλιές είναι μερικά από τα φυτά. Ο κρητικός λαγός, το κουνάβι της Κρήτης, η γνωστή Ζουρίδα, η Κρητική νυφίτσα, ο ακανθωτός ποντικός, ο γυπαετός, ο χρυσαετός ή Βιτσίλα, ορτύκια, μπεκάτσες, τρυγόνια, πέρδικες κ.α.
  Σε υψόμετρο 1476 μέτρων βρίσκεται η κορυφή αφέντης στην οποία υπάρχει και η εκκλησία Αφέντης Χριστός. Το θέαμα καταπληκτικό. Το Δωδεκανησιακό πέλαγος, η Κάσος, το Λιβυκό πέλαγος και οι επαρχίες Ιεράπετρας και Σητείας απλώνονται μπροστά μας.
Το κείμενο παρατίθεται τον Απρίλιο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο (2001) του Δήμου Ιεράπετρας.

Δημοτικό Διαμέρισμα Ινίου

ΙΝΙ (Χωριό) ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙ
Τηλέφωνο: +30 28910 91432
  Μεγάλο και ζωντανό κεφαλοχώρι του δήμου βρίσκεται σε προνομιακή θέση πάνω σε ένα εύφορο κάμπο που υψώνεται σε ένα μεσοποτάμιο χώρο όπως εύκολα διακρίνεται από τους ψηλούς λόφους που βρίσκονται στα βόρεια.
  Απέχει από το Αρκαλοχώρι περίπου δεκατρία χιλιόμετρα στον οδικό άξονα Αρκαλοχώρι - Μουσούτα - Πουλιές - Μοναστηράκι - Ίνι - Σκινιάς.
  Το χωριό έχει πανάρχαια ιστορία όπως πανάρχαιο (και με άγνωστη σε μας σημασία) είναι και το όνομα του χωριού.
  Στην περιφέρεια του χωριού βλέπει ο επισκέπτης υπολείμματα οικιών και τειχών, θεμελιώσεις οικοδομημάτων και έντονη την αρχαία παρουσία. Στο ύψωμα «Κεφάλα» θεωρείται ότι ήταν το κέντρο της ελληνιστικής Αρκαδίας.
  Τελευταία σε μια δοκιμαστική ανασκαφή ο αρχαιολόγος κ. Αντώνης Βασιλάκης εντόπισε και ανάσκαψε μερικά την μεγάλη μητροπολιτική βασιλική της αρχαίας πρωτοχριστιανικής Αρκαδίας (η οποία πιθανολογείται να αποτελούσε την έδρα της πρώτης μητρόπολης Αρκαδίας)
  Το σημερινό χωριό είναι πλούσιο και σε κατοίκους και σε παραδόσεις και σε παραδοσιακή ζωή. Στην περιφέρεια του χωριού (στις κοίτες του ποταμού Ινιώτη ή Αθλιώτη) στέκουν ακόμη και σήμερα επιβλητικά τα ερείπια των νερόμυλων που κινούνταν από τα νερά του ποταμού.
  Στη θέση Ζωοδόχος Πηγή, όπου το γραφικό και περιποιημένο εκκλησάκι της Παναγίας και πάνω στον ισοπεδωμένο χώρο μέσα σε ένα υπέροχο φυσικό περιβάλλον ο δραστήριος πολιτιστικός σύλλογος έχει καθιερώσει την ωραία εκδήλωση με τίτλο «Συνάντηση της Μικρασιατικής και Κρητικής Κουζίνας» κάθε Σεπτέμβρη.
  Στην δυτική περιφέρεια του χωριού σήμερα κατασκευάζεται ένα πολύ μεγάλο υδροσυλλεκτικό φράγμα το οποίο θα επιλύσει βασικά προβλήματα άρδευσης της περιοχής.

Δημοτικό Διαμέρισμα Καβουσίου

ΚΑΒΟΥΣΙ (Χωριό) ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ
Τηλέφωνο: +30 28420 94522
  Είναι το βορειοανατολικότερο χωριό της Επαρχίας Ιεράπετρας. Απέχει 20 χλμ από την Ιεράπετρα. Στο Δημοτικό Διαμέρισμα Καβουσίου ανήκουν και οι περιοχές: Δρακαλεύρι, Μέλισσες, Τσιαμάντες, Θόλος, Μαλάβρα.
Το κείμενο παρατίθεται τον Απρίλιο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο (2001) του Δήμου Ιεράπετρας.

Καβροχώρι

ΚΑΒΡΟΧΩΡΙ (Χωριό) ΓΑΖΙ
Τρία χιλιόμετρα μετά το Γάζι θα συναντήσετε τον οικισμό του Καβροχωρίου, ο οποίος χαρακτηρίζεται από έντονο παραδοσιακό χαρακτήρα και γραφικότητα. Στενά σοκάκια, παλιές φάμπρικες και πετρόκτιστα σπίτια, με οντάδες και ξύλινες σκάλες. Αξίζει να αναφερθεί το παλιό Ελαιοτριβείο (Φάμπρικα) του χωριού το οποίο χρονολογείται τουλάχιστον 200 χρονών.

ΚΑΘΑΡΟ (Οικισμός) ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
  Για τους λάτρεις του βουνού, της πυκνής βλάστησης αλλά και της γυμνής πέτρας η επίσκεψη στο οροπέδιο του “Καθαρού” είναι επιβεβλημένη. 16χλμ. δυτικά της Κριτσάς σε υψόμετρο 2.150 μέτρων απλώνονται 60.000 στρέμματα πεδινής έκτασης, όπου καλλιεργούνται δημητριακά, λαχανικά, αμπέλια και οπωροφόρα δέντρα. Χιλιάδες αιγοπρόβατα εκτρέφονται στις πλαγιές του και δίνουν εξαιρετικής ποιότητας γαλακτοκομικά προϊόντα.
  Το Καθαρό παρουσιάζει επίσης ιδιαίτερο επιστημονικό ενδιαφέρον, καθώς διαπιστώθηκε από ερευνητές παλαιοντολόγους η ύπαρξη απολιθωμάτων νάνων ιπποποτάμων και ελεφάντων.
(Κείμενο: Μαρία Σωρού, Χρ. Κουλουμπράκη)
Το κείμενο παρατίθεται το Δεκέμβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Αγίου Νικολάου.

Δημοτικό Διαμέρισμα Κάινας

ΚΑΪΝΑ (Χωριό) ΒΑΜΟΣ
Τηλέφωνο: +30 28250 22440
  Από το Βάμο, ένας δρόμος πρός τα νοτιοδυτικά, οδηγεί μέσα από τον καλοδιατηρημένο συνοικισμό Τσικολιανά, στο επίσης ενδιαφέρον χωριό Καϊνά με πολλά κτίσματα από τα χρόνια της τουρκοκρατίας. Εξω από το μικρό οικισμό, Γεννήτσαρη Μετόχι, ή Πλάτανος είναι ο τοιχογραφημένος κατά το 14ο αιώνα ναός του Αγίου Αντωνίου, η όμορφη τοποθεσία Σωποτό, και στην εθνική οδό, ο μικρός ναός του Αγίου Φανουρίου, πού αποτελεί μεγάλο προσκύνημα, και γίνονται ενδιαφέρουσες θρησκευτικές εκδηλώσεις. Από την Κάινα, υπάρχει άλλη μία πρόσβαση προς το δήμο Βάμου, μέσω της εθνικής οδού, και σύνδεση με την ορεινή περιοχή του δήμου Φρέ.

Δημοτικό Διαμέρισμα Καλαμαύκας

ΚΑΛΑΜΑΥΚΑ (Χωριό) ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ
Τηλέφωνο: +30 28420 92225
  Το χωριό βρίσκεται σε υψόμετρο 480μ. δυτικά της Ιεράπετρας και σε απόσταση 12 χλμ. Στην ίδια περιοχή υπάγονται επίσης οι οικισμοί Καμάρα και Ψαθί.
  Η Καλαμαύκα φημίζεται για τις φυσικές καλλονές, τα δροσερά της πλατάνια και τα γάργαρα νερά της.
Το κείμενο παρατίθεται τον Απρίλιο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο (2001) του Δήμου Ιεράπετρας.

Δημοτικό Διαμέρισμα Καλαμίτσι Αλεξάνδρου

ΚΑΛΑΜΙΤΣΙ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ (Χωριό) ΒΑΜΟΣ
Τηλέφωνο: +30 28250 22551
   Από το Βάμο, ένας δρόμος πρός τα νοτιοδυτικά, οδηγεί μέσα από τον καλοδιατηρημένο συνοικισμό Τσικολιανά, στο επίσης ενδιαφέρον χωριό Καϊνά με πολλά κτίσματα από τα χρόνια της τουρκοκρατίας. Εξω από το μικρό οικισμό, Γεννήτσαρη Μετόχι, ή Πλάτανος είναι ο τοιχογραφημένος κατά το 14ο αιώνα ναός του Αγίου Αντωνίου, η όμορφη τοποθεσία Σωποτό, και στην εθνική οδό, ο μικρός ναός του Αγίου Φανουρίου, που αποτελεί μεγάλο προσκύνημα, και γίνονται ενδιαφέρουσες θρησκευτικές εκδηλώσεις.
  Από την Κάινα, υπάρχει άλλη μία πρόσβαση προς το δήμο Βάμου, μέσω της εθνικής οδού, και σύνδεση με την ορεινή περιοχή του δήμου Φρέ.

Δημοτικό Διαμέρισμα Καλεσσών

ΚΑΛΕΣΙΑ (Χωριό) ΓΑΖΙ
  Μικρό γραφικό χωριό με παραδοσιακό οικισμό από πετρόχτιστα σπίτια, χτισμένο σε λόφο. Θυμίζει εποχές του 1900 με την παλιά συνοικία και τα στενά δρομάκια που δίνουν την αίσθηση της ηρεμίας και της απλότητας. Στα καφενεία που υπάρχουν προσφέρεται τσικουδιά και κρητικά παξιμάδια με ελιές από την ντόπια παραγωγή, αλλά και κρασί από τα φημισμένα σταφύλια των Καλεσσών. Στην πλατεία του χωριού υπάρχει η εκκλησία του Ευαγγελισμού, χαρακτηριστικό δείγμα της ενετοκρατούμενης Κρήτης του 13ου αιώνα. Aλλη σπουδαία εκκλησία, εκείνη του Αη Γιώργη, πετρόχτιστη με ρυθμό Βασιλικής, χρονολογείται το 1300.
  Η διαδρομή στα Καλέσσα έχει χαρακτηρισθεί φυσιολατρική αλλά και ιστορική λόγω των μνημείων της περιοχής. Η πορεία που ακολουθείται ως το χωριό, διασχίζει αμπέλια και ελαιώνες με φόντο τη θάλασσα από τη μια κατεύθυνση και τα βουνά από την άλλη. Τα Καλέσσα είναι χτισμένα πάνω σε λόφο, η βάση του οποίου έχει πολλές σπηλιές γνωστές από την Μινωική εποχή οι οποίες αξιοποιήθηκαν αργότερα από τους Ενετούς και διαμορφώθηκαν με λαξευτές καμάρες.

Δημοτικό Διαμέρισμα Καλού Χωρίου

ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟ (Χωριό) ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Τηλέφωνο: +30 28410 61501
Φαξ: +30 28410 61651
  Διάσπαρτοι στην καταπράσινη κοιλάδα, στην παραλία και στους εύφορους λόφους οι οικισμοί Αρνικού, Πύργος, Ίστρο και Φορτί συγκροτούν σήμερα το Καλό Χωριό. Μακραίωνη είναι η ιστορική πορεία της περιοχής με παλαιότερη γνωστή ονομασία Ίστρων.
  Ξεκινά από τα μινωικά χρόνια όπως δείχνουν τα σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα που έχουν φέρει στο φως οι ανασκαφές.
  Η οικονομική, οικιστική και πληθυσμιακή ανάπτυξη του Καλού Χωριού τα τελευταία χρόνια είναι αλματώδης χάρις στο φυσικό του περιβάλλον, στις μεγάλες, καθαρές και πανέμορφες παραλίες του και στην εντατική καλλιέργεια του εύφορου κάμπου του.
(Κείμενο: Μαρία Σωρού, Χρ. Κουλουμπράκη)
Το κείμενο παρατίθεται το Δεκέμβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Αγίου Νικολάου.

ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟ (Οικισμός) ΛΕΥΚΗ
  Βρίσκεται σε απόσταση περίπου 4 χιλιομέτρων από τη Ζήρο και σε υψόμετρο 540 μέτρων. Η ονομασία του δεν είναι εξακριβωμένο από πού προήλθε. Πιθανολογείται ότι ονομάστηκε έτσι κατ' ευφημισμό προς το «κακό χωριό» επειδή δεν διακρίνεται για το φυσικό του πλούτο, καθώς απλώνεται σε μικρό, άνυδρο κάμπο.
  Στην απογραφή των Ενετών του 1583 το Καλό Χωριό δεν υπάρχει. Στην τουρκική απογραφή του 1671 οι ερευνητές πιστεύουν ότι είναι αυτό που απογράφεται με το όνομα Νικουριό, ίσως παραφθορά των λέξεων Νέο Χωριό, δηλαδή, ότι αυτό ήταν το πρώτο του όνομα πριν για κάποιο άγνωστο λόγο αλλάξει σε αυτό που έχει σήμερα.
  Το 1881 στην απογραφή, για πρώτη φορά αναφέρεται ως Καλό Χωριό με 136 κατοίκους. Το 1928 είχε 155 κατοίκους.
   Η περιοχή του έχει λίγα αμπέλια και ελιές. Σήμερα, ο επισκέπτης μπορεί να περιηγηθεί στα εγκαταλελειμμένα σχεδόν σοκάκια του και να θαυμάσει τα ερειπωμένα παραδοσιακά κτίσματα.

Το κείμενο παρατίθεται τον Ιανουάριο 2005 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Δήμου Λεύκης

• http://www.dimoslefkis.gr/kalohorio/index.html (2 φωτ.)

Δημοτικό Διαμέρισμα Καραβάδου

ΚΑΡΑΒΑΔΟΣ (Χωριό) ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙ
  Η παλαιά και άρα σωστή ονομασία του χωριού είναι σε γενική πτώση πληθυντικού αριθμού «Των Καραβάδων» και όχι ο Καραβάδος ή όπως αλλιώς κατά καιρούς αναγράφτηκε, αλλά δε γνωρίζω ποιος «φαεινός νους» άλλαξε το όνομα του χωριού - φυσικά όχι από τους σύγχρονους γιατί το όνομα σε ονομαστική πτώση αναγράφεται για πρώτη φορά το 1928 σε ονομαστική πληθυντικού «Καραβάδοι» και σε ονομαστική ενικού «Καραβαδος» από το 1940. Το χωριό βρίσκεται κυριολεκτικά κρυμμένο μέσα στους λόφους στους οποίους απολήγει η δυτική βουνοσειρά του οροπεδίου της Εμπάρου.
  Το χωριό δεν αναφέρεται σε καμιά απογραφή των βενετών πράγμα που σημαίνει ότι ή δεν υπήρχε, ή είχε άλλο όνομα. Για πρώτη φορά το χωριό με το όνομά του αναγράφεται στην απογραφή του 1881. Το όνομά του χωριού προέρχεται (αυτή είναι η πιθανότερη εκδοχή) από το όνομα των πρώτων οικιστών του (Καραβάδων , από το μαρτυρημένο επώνυμο Καραβάς) που κατέφθασαν μετά το 1630 σύμφωνα με την προφορική παράδοση του χωριού από τον οικισμό «Βουλγάρα», «Βουλγάρο» και «Βουλγάρα» όπως καταγράφεται στις βενετσιάνικες απογραφές.
  Οι πηγές πάντως σιωπούν και η μόνη αναφορά του ονόματος του χωριού στο διάστημα από το 1630 μέχρι και το 1881 γίνεται από το Χουρμούζη Βυζάντιο στα «Κρητικά» του το 1843 όπου ο συγγραφέας επιχειρεί μια ανεπίσημη απογραφή των χωριών και των κατοίκων της Μεγαλονήσου. Πάντως η θέση του χωριού ακριβώς στα νότια της αρχαίας Αρκαδίας και τα όστρακα αγγείων που εύκολα μπορεί κανείς να διακρίνει στην ευρύτερη περιφέρειά του (στου Πλάκα, στο φράγμα, στο ύψωμα πάνω από του Καραβαλή το δέτη, κ.τ.λ.) υποδηλώνουν αρχαίες οικιστικές θέσεις πράγμα που πρέπει να διερευνηθεί από την αρχαιολογική υπηρεσία.
  Οι κάτοικοι ασχολούνται με την ελαιοκαλλιέργεια και την κτηνοτροφία κυρίως, καθώς και με την καλλιέργεια δημητριακών και λίγων κηπευτικών, όσοι βέβαια απομένουν μετά την γενική εγκατάλειψη της υπαίθρου που παρατηρείται την εποχή μας και που πλήττει και αυτό το χωριό. Ενδεικτικά να αναφέρουμε ότι το Δημοτικό Σχολείο του χωριού λειτούργησε και κατά τη σχολική χρονιά 2000 - 2001 με εφτά μαθητές.
  Στους εθνικούς αγώνες οι κάτοικοι του χωριού έχουν δώσει εντυπωσιακό παρόν παρά το γεγονός ότι κανένα ηρώο τιμής δεν έχει στηθεί στη μνήμη των πεσόντων του. Αλλά και στην περίοδο της γερμανικής κατοχής και της εθνικής αντίστασης κατάθεσε το χωριό στο βωμό της πατρίδας τη δική του θυσία.

Δημοτικό Διαμέρισμα Καρυδίου

ΚΑΡΥΔΙ (Χωριό) ΙΤΑΝΟΣ
Τηλέφωνο: +30 28430 93472
  Το ομορφότερο από τα ορεινά χωριά του Δήμου Ιτάνου που διατηρεί ακόμα αναλλοίωτη την εικόνα και την φυσιογνωμία του στο πέρασμα του χρόνου. Απέχει από το Παλαίκαστρο 15χλ. και έχει γύρω στους 80 κατοίκους. Στην περιοχή έχουν ανακαλυφθεί σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα. Επίσης στη θέση Περιστεράς υπάρχει το ομώνυμο σπήλαιο, ένα από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα σπήλαια της Κρήτης.

Δημοτικό Διαμέρισμα Κασάνου

ΚΑΣΑΝΟΣ (Χωριό) ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙ
Τηλέφωνο: +30 28910 61434
  Χωριό που απλώνεται στις εσχατιές του δυτικού πρανούς των Λασηθιώτικων βουνών με πανοραμική θέα πάνω από την κοίτη του Αναποδάρη που φτάνει μέχρι τη θάλασσα στο βάθος της μεσαρίτικης πεδιάδας. Το σούρουπο και τη νύχτα η εικόνα είναι υπέροχη με τα χωριά στις ρίζες των βουνών να ανάβουν την παρουσία τους και να λαμπυρίζουν σαν μικρές ελπίδες στην απεραντοσύνη της νυχτερινής καταχνιάς. Το χωριό είναι χτισμένο σε υψόμετρο 310 μέτρων, ενώ χαμηλά ρέει ο ποταμός που συγκεντρώνει τα νερά από τις πηγές Μιγκιλίσι της Αυλής και βορειότερα από τα υψώματα των Ρουσοχωρίων και του Νηπηδητού.
  Η πρώτη αναφορά του χωριού γίνεται σε έγγραφα του Δουκικού Αρχείου το 1380 με το όνομα «Κασάνοι», ενώ σε άλλο έγγραφο της ίδιας χρονολογίας το όνομα μας παραδίδεται «Κασάνους». Το όνομα του χωριού αποδίδεται από το μεγάλο μελετητή της κρητικής Βενετοκρατίας Στέργιο Σπανάκη στους πρώτους οικιστές του, αφού αναφέρεται οικογενειακό επώνυμο εβραϊκής καταγωγής στην Κρήτη σε έγγραφα του 1368 και 1389. Μια άλλη υπόθεση που μπορεί να ισχύει είναι ότι στο χωριό κα ήρθαν άποικοι από την Ιταλία όπου υπάρχουν μερικές πόλεις με αυτό το όνομα κατά τις επανειλημμένες προσπάθειες των βενετσιάνων για τον αποικισμό της Μεγαλονήσου ιδιαίτερα τους πρώτους αιώνες 13ο και 14ο της βενετσιάνικης εγκατάστασης.
  Το χωριό περιέχεται σε όλες τις καταγραφές από την εποχή των Ενετών και μάλιστα με αρκετούς κατοίκους (ο Καστροφύλακας στην καταγραφή του 1583 αναφέρει ότι στο χωριό κατοικούν 84 κάτοικοι). Τα έγγραφα το παρουσιάζουν ως πλούσιο χωριό και πράγματι δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετική η αλήθεια αφού πέρα από την εργατικότητα των κατοίκων η περιοχή είναι εύφορη και παραγωγική.
  Στην περιφέρεια του χωριού υπάρχουν πολλές εκκλησίες της υστεροβυζαντινής περιόδου με σημαντικές τοιχογραφίες, ενώ γύρω από το χωριό έχουν κατά καιρούς έρθει στο φως διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα κυρίως από λαθρανασκαφείς. Σε μερικές από τις εκκλησίες έχουν γίνει και συνεχίζουν να γίνονται αποκαταστάσεις από ειδικά συνεργεία της Εφορείας Βυζαντινών αρχαιοτήτων. Αξιολογότερες από αυτές είναι η εκκλησία του Σωτήρος που βρίσκεται μέσα στο χωριό, και οι τοιχογραφημένες της Αγίας Κυριακής και της Παναγίας στα περίχωρα.
  Το χωριό είναι συνδεμένο με τη νεότερη ιστορία του τόπου, αφού αποτέλεσε φωλιά ανταρτών και αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης, πράγμα που μερικοί κάτοικοί του πλήρωσαν ακριβά. Η θέση του που πρόσφερε προστασία, αλλά και έδινε τη δυνατότητα μιας άμεσης επόπτευσης και κατασκόπευσης του χώρου του πολεμικού αεροδρομίου στο γειτονικό Καστέλι έκανε το χωριό κατάλληλο για τη σχεδόν μόνιμη παρουσία ανταρτών στο χωριό. Στην αρχή του εμφυλίου πολέμου το χωριό έζησε την εμφύλια τραγωδία και πυρπολήθηκε ένα σπίτι.
  Τα βασικότερα προϊόντα του χωριού σήμερα είναι το λάδι, τα φημισμένα εσπεριδοειδή και κηπευτικά και λίγα κτηνοτροφικά. Οι Κασάνοι φημίζονται επίσης για τα νόστιμα και πασίγνωστα στην περιοχή κασανιώτικα κρεμμύδια. Από το χωριό αυτό καταγόταν επίσης ο περίφημος δρομέας, ο γνωστός Παπατζιρίτης με τη σπουδαία δράση και τις πολλές προφορικές παραδόσεις που διάσπαρτες υπάρχουν γεννιούνται και κυκλοφορούν σε όλα τα χωριά της περιφέρειας, δηλωτικά του θαυμασμού και της έκπληξης που συνοδεύουν το όνομά του.

ΚΑΤΕΛΙΩΝΑΣ (Οικισμός) ΛΕΥΚΗ
   Ο σημερινός επισκέπτης μόνο σωρούς ερειπίων μπορεί να δει στο άλλοτε πανίσχυρο αυτό χωριό που βρίσκεται μεταξύ Χανδρά και Σιτάνου. Η απογραφή του Καστροφύλακα του 1583 που έγινε για τους Ενετούς απογράφει στο Cattegliona της Σητείας 428 κατοίκους. Σιγά - σιγά οι κάτοικοί του αραίωσαν για να φτάσουν τους 26 το 1881 και να εγκαταλειφθεί οριστικά αργότερα.
  Ορισμένοι ερευνητές πιστεύουν ότι στη θέση αυτή βρισκόταν η αρχαία πόλη Δραγμός, η οποία, σύμφωνα με την επιγραφή της διαιτησίας των Μαγνήτων, βρισκόταν μεταξύ Ιτάνου και Πραισού. Πάντως, αρχαίες επιτύμβιες επιγραφές, λάρνακες και άφθονα όστρακα θεμελιώνουν την άποψη πως εκεί βρισκόταν κάποιος αρχαίος συνοικισμός.
  Οπωσδήποτε το χωριό θα ήταν οχυρωμένο, όπως δείχνει και το όνομά του που σημαίνει στις λατινογενείς γλώσσες οχυρωμένη τοποθεσία, και έχει μείνει και σε μας σαν Καστέλλο.
  Στον οικισμό βρίσκονται παλιές εκκλησίες, πολλές από αυτές ερειπωμένες πια, καθώς και μια παλιά, πολύ γραφική πηγή κάτω από θεόρατες καρυδιές.

Το κείμενο παρατίθεται τον Ιανουάριο 2005 από την ακόλουθη ιστοσελίδα του Δήμου Λεύκης

• http://www.dimoslefkis.gr/katelionas/index.html

Δημοτικό Διαμέρισμα Κατσιδωνίου

ΚΑΤΣΙΔΩΝΙ (Χωριό) ΣΗΤΕΙΑ
Και αυτό το χωριό της ορεινής Σητείας προσφέρει δροσιά και απόλαυση. Βρίσκεται σε υψόμετρο 560 μέτρων και απέχει 15 περίπου χιλιόμετρα από την πόλη της Σητείας στο δρόμο Πισκοκέφαλο - Σταυρωμένος - Σαντάλι - Κατσιδώνι. Θεωρείται ότι το όνομά του το πήρε από τον πρώτο βυζαντινό οικιστή του που λεγόταν Κατσιδώνης. Αναφέρεται σε όλες τις απογραφές από την εποχή των Ενετών μέχρι σήμερα. Φαίνεται όμως ότι κατοικήθηκε σε όλες τις εποχές γιατί έρχονται στο φως ευρήματα από όλες τις εποχές.

ΚΑΤΩ ΕΠΙΣΚΟΠΗ (Οικισμός) ΣΗΤΕΙΑ
Μικρός γραφικός οικισμός του Δήμου Σητείας που σήμερα έχει περίπου 80 κατοίκους. Απέχει 4 χιλιόμετρα από τη Σητεία ανατολικά του Πισκοκέφαλου στο δρόμο προς Ιεράπετρα. Στην περιφέρεια του χωριού βρέθηκαν μινωικοί τάφοι με σπουδαία ευρήματα. Αναφέρεται στις απογραφές των Βενετών και των Τούρκων, πράγμα που δείχνει ότι είναι πολύ παλιό και ιστορικό χωριό.

Το κείμενο παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, της Δήμου Σητείας

Ιστοσελίδα Δήμου Σητείας
• http://www.sitia.gr/poleis_k.htm#2 (1 φωτ.)

Δημοτικό Διαμέρισμα Καστελλιανών

ΚΑΤΩ ΚΑΣΤΕΛΛΙΑΝΑ (Χωριό) ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙ
Τηλέφωνο: +30 28910 71290
  Αποτελείται από τα χωριά Πάνω και Κάτω Καστελιανά, τα Φαβριανά και το χωριό Φιλίππου στις παρυφές της νοτιοανατολικής Μεσαράς και το χωριό Τσούτσουρος (η αρχαία Ίνατος) στη νότια πλευρά των Αστερουσίων. Όλα τα χωριά του διαμερίσματος είναι χτισμένα στη βόρεια ρίζα των Αστερουσίων. Τα δυο πρώτα χωριά βρίσκονται (ιδιαίτερα το χωριό Κάτω Καστελιανά) κάτω από τον επιβλητικό και αρχαιοκατοικημένο Κάστελο, στην κορυφή του οποίου ακόμη στέκονται τα ερείπια του περίφημου Castel de Belvedere της Βενετοκρατίας, πάνω το οποίο ήταν η έδρα της ομώνυμης καστελανίας Belvedere ή Ρίζου ή Ριζόκαστρου και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο κατά τους πρώτους αιώνες του αγώνα για εδραίωση της βενετσιάνικης κυριαρχίας στην Κρήτη.
   Στην κορυφή του Κάστελου επίσης τοποθετείται η αρχαία δωρική πόλη Πριανσός ισχυρή και μεγάλη με δικό της νόμισμα και με το επίνειό της την ιερή Ίνατο. Η Πριανσός αναφέρεται ως σπουδαίο κέντρο πολιτιστικής δράσης κατά τους ιστορικούς χρόνους και κατά τους χρόνους των εμφυλίων πολέμων στην αρχαία δωρική προρρωμαϊκή Κρήτη.
  Από το χωριό Πάνω Καστελιανά ο δρόμος με δυτική κατεύθυνση οδηγεί στο χωριό «Φιλίππου» το οποίο εμφανίζεται σε έγγραφο του 1248[1] για πρώτη φορά με αυτό το όνομα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αναγραφή του ονόματος από τον Καστροφύλακα (Κ 237) ως Μάζα Φιλίππου Χάμπαθα (Maxa Filipu Gandassa) και ως (Cambothomassa Filipu) (K242) το 1583. Το όνομα Μαζα (Μαζάς όπως και άλλα με αυτήν την ετυμολογία και κατάληξη ) είναι δηλωτικό ιερών κορυφής κατά την άποψη του αρχαιολόγου Νικόλαου Πλάτωνα[2].
  Επιστρέφουμε στα Πάνω Καστελιανά για να ακολουθήσουμε το δρόμο που από τα Κάτω Καστελιανά μέσα από μια θαυμάσια διαδρομή που διασχίζει τα Αστερούσια όρη μας φέρνει το επίνειο του Δήμου στον Τσούτσουρο. Ο δύσκολος χωματόδρόμος μετά από πολλά χρόνια επιτέλους παρέχει ασφάλεια, γρήγορη διάβαση των βουνών και άνετη άφιξη μέχρι το γιαλό με το ωραίο θέρετρο. Ο Τσούτσουρος είναι πασίγνωστος για το σπήλαιο της προελληνικής θεάς Ειλείθυιας (θεάς των τοκετών), με τα σπουδαία αρχαιολογικά ευρήματα στην ευρύτερη περιοχή του, με την υπέροχη φύση του που συνδυάζει την αγριότητα του βουνού και τη δροσιά της θάλασσας, με το μοναδικό ξηρό κλίμα του, με τη σχεδόν σταθερή θερμοκρασία του σε όλες τις περιόδους του χρόνου, με την άνετη διαμονή και τις υποδομές του, τις γραφικές ταβέρνες του, το φρέσκο ψάρι και τα ντόπια φρούτα και λαχανικά του, αλλά κυρίως την καλή καρδιά και φιλοξενία των κατοίκων του, στοιχεία ελκυστικά και ικανά να προσφέρουν ωραία, απολαυστική ξεκούραστη και ποιοτική διαμονή. Η νέα μαρίνα που κατασκευάζεται είναι ικανή να προσφέρει καταφύγιο και να ανεφοδιάζει μικρά πλεούμενα, ακτοπλοϊκά και ιστιοφόρα κρουαζιέρας.
  Φεύγοντας από τον Τσούτσουρο και επιστρέφοντας στα Κάτω Καστελιανά ο δρόμος οδηγεί με ανατολική κατεύθυνση στα Φαβριανά. Το χωριό χτισμένο πάνω στο λόφο που δεσπόζει στην περιοχή παρέχει θαυμάσια θέα μέχρι τη λοφογραμμή που χωρίζει την πεδιάδα της Μεσαράς από την πεδιάδα του Αρκαλοχωρίου και του Καστελίου Πεδιάδος. Τους χειμερινούς μήνες βρυχάται στα πόδια του ο Αναποδάρης ποταμός, ενώ το καλοκαίρι ένα διαρκές δροσιστικό αεράκι δεν επιτρέπει στη δυσφορία του καύσωνα να εγκατασταθεί στα σπίτια του χωριού.
  Τα ευρήματα όμως στην περιφέρεια του χωριού και η γειτνίασή του με την επικράτεια της αρχαίας Πριανσού δεν πρέπει να μας αφήνουν ανυποψίαστους για τη μακρά ιστορία του τόπου.
  Ο δρόμος που περνά μέσα από το χωριό αποτελεί την πρώτη χάραξη του νότιου οδικού άξονα της Κρήτης που εδώ και χρόνια παραμένει ανολοκλήρωτος και ημιτελής. Συνεχίζοντας το δρόμο αυτόν φτάνουμε στο πρώτο χωριό του επόμενου δημοτικού διαμερίσματος Σκινιά.
[1] «Κατάστιχο Εκκλησιών και Μοναστηριών του Κοινού» Ζαχαρία Τσιρπανλή Έκδοση Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1985 σελ.191
[2] Βλ. «ΤΟ ΙΕΡΟΝ ΜΑΖΑ (Καλού χωριού Πεδιάδος) ΚΑΙ ΤΑ ΜΙΝΩΙΚΑ ΙΕΡΑ ΚΟΡΥΦΗΣ» Κρητικά χρονικά Τόμος 5ος 1952 σελ. 96 κ.ε.
Χωριό Κάτω Καστελλιανά
  Οικισμός του δημοτικού διαμερίσματος των Καστελιανών που απέχει ελάχιστα από τα Πάνω Καστελιανά. Γιαυτό και οι ιστορικές αναφορές είναι κοινές για το δυο χωριά μέχρι το 1940.
  Τα χωριά πρόσφεραν πολλά στον εθνικό αγώνα της Αντίστασης κατά τον τελευταίο μεγάλο πόλεμο αφού και η θέση τους ευνοεί την αντάρτική δράση και οι κάτοικοι συνολικά συμμετείχαν είτε με πρωτόβουλη δράση και προσωπική συμμετοχή στις ανταρτικές ομάδες, είτε με κατασκοπευτική δράση και ασχολούμενοι με την προστασία και φυγάδευση των συμμάχων.
  Η ευκολία και η γνώση των περασμάτων των βουνών, των κόλπων και των προσβάσεων στα νότια παράλια σε συνδυασμό με το θάρρος και τη παλικαριά των κατοίκων υπήρξαν οι σωτήριες προϋποθέσεις για την διεξαγωγή των επιχειρήσεων διάσωσης του συμμαχικού στρατού, εξοπλισμού των αντάρτικων ομάδων, προστασία και διατήρηση του αγώνα.
  Δεν θα ήταν καθόλου υπερβολή να αναφέρουμε στο σημείο αυτό ότι οι κάτοικοι όλων των χωριών της Αστερουσιανής ρίζας με τη δράση τους, την αίσθηση του πατριωτικού καθήκοντος και την αποφασιστικότητα που τους διακρίνει ήταν οι βασικοί συντελεστές που κράτησαν το μεγαλύτερο μέρος της νότιας επικράτειας του Δήμου σχεδόν ελεύθερο κατά το μεγαλύτερο διάστημα της γερμανικής κατοχής

ΚΑΤΩ ΠΟΥΛΙΑ (Οικισμός) ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙ
  Μικρό και όμορφο προσφυγοχώρι φημισμένο παλιότερα για την ομόνοια και σύμπνοια των κατοίκων του. Σήμερα κι αυτό ανήκει στην κατηγορία των χωριών που εγκαταλείπεται από τους νεότερους.
  Η αρχαιότερη αναφορά του χωριού συναντάται στη συλλογή έγγραφων του 1271 που ανήκαν στο συμβολαιογράφο Pietro Scardon. Όμως η ζωή του χωριού - αν στηριχτεί κανείς στις παραδόσεις και συσχετίσει κάποια στοιχεία που κρύβουν τα χώματα και τα τοπωνύμιά του τότε θα πρέπει να οδηγηθεί αρκετά πίσω, στην εποχή της αρχαίας Αρκαδίας.
  Σύμφωνα με κάποιες προφορικές παραδόσεις η ονομασία του προήλθε από την ύπαρξη και λειτουργία εκτροφείων πουλιών κατά την περίοδο της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Σωροί από οστά πουλιών βρίσκονται στην περιοχή με το τοπωνύμιο «Λούτρες».
  Μια άλλη πιθανή εκδοχή για την προέλευση του ονόματος του χωριού είναι η σύνδεσή του με το όνομα του αστερισμού της Πούλιας. Μια τρίτη και πιθανότατα η περισσότερο έγκυρη κατά τη γνώμη μου, αφού δεν έχουμε προγενέστερες γραπτές αναφορές στο χωριό είναι η προέλευση του ονόματος από τους πρώτους οικιστές του χωριού στη θέση που βρίσκεται αυτό σήμερα. Γνωρίζουμε ότι στην περιοχή της Καλαβρίας στην Κάτω Ιταλία και συγκεκριμένα στην περιοχή του Monte Bianco υπάρχει μια μεγάλη κωμόπολη και ολόκληρη περιοχή που ονομάζεται Πούλια.
  Κάποιοι άποικοι, λοιπόν, από την Πούλια της Καλαβρίας (ερχόμενοι κατά την πρόσκληση των βενετσιάνων που επιθυμούσαν να εκλατινίσουν τη Μεγαλόνησο εφαρμόζοντας την πολιτική του στρατιωτικού αποικισμού) πιθανότατα να είναι οι πρώτοι οικιστές του χωριού στο οποίο έδωσαν και το όνομα. Γι' αυτό και οι πρώτες καταγραφές του χωριού είναι σε ενικό αριθμό «Πουλέα» και «Πουλιά». Η «βάφτιση» της νέας πατρίδας με το όνομα της παλιάς είναι πολύ συνηθισμένο φαινόμενο στην ιστορία των λαών και των αποικισμών.
  Στην περιφέρεια του χωριού αναφέρεται ότι είχε το φέουδό του ο βενετσιάνος ευγενής (Venetus Nobile) Γαβλιήλ Βενιέρος (ή Βενιέρης). Πιθανόν του δικού του αρχοντικού να είναι τα λείψανα και οι θεμελιώσεις οικοδομημάτων που βρίσκονται στο μικρό ύψωμα στα νοτιοδυτικά του χωριού που ονομάζεται «Τεπές » και σήμερα βρίσκεται κάτω από το μικρό πευκόδασος που είναι φυτεμένο εκεί.
  Τον βενετσιάνο ευγενή Γαβριήλ Βενιέρη και αφού τον ανέκρινε με τις μεθόδους της εποχής τον εκτέλεσε με απαγχονισμό ο αρχιστράτηγος των δυνάμεων της αυτόνομης δημοκρατίας του Αγίου Μάρκου Ιωάννης Καλλέργης. Μαζί του «...ηυχένισε και τινας συνεταίρους του.»
  Το χωριό κατοικήθηκε από πρόσφυγες αποκλειστικά μετά τη μικρασιατική καταστροφή που ήρθαν από την περιοχή του Τσεσμέ της μικρασιατικής παραλίας. Η προοδευτικότητα των κατοίκων δείχτηκε από τον πρώτο καιρό της εγκατάστασής τους. Στα πρώτα κιόλας χρόνια της εγκατάστασής τους οι πρόσφυγες του χωριού είναι οι πρώτοι που έφτιαξαν αγροτικό συνεταιρισμό στην ύπαιθρο χώρα του Νομού Ηρακλείου.
  Πρώτοι επίσης ίδρυσαν συνεταιριστικό αλευρόμυλο και ελαιοτριβείο μηχανοκίνητο το οποίο σήμερα εκσυγχρονισμένο λειτουργεί σε χέρια ιδιωτών.

Το κείμενο παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, του Δήμου Αρκαλοχωρίου

• http://www.arkalochori.gr/docs/katopoulies.htm (1 φωτ.)

Δημοτικό Διαμέρισμα Κάτω Χωρίου

ΚΑΤΩ ΧΩΡΙΟ (Χωριό) ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ
Τηλέφωνο: +30 28420 31000
  Βρίσκεται πάνω στο οδικό άξονα που συνδέει την Ιεράπετρα με τον Αγιο Νικόλαο και σε απόσταση 7 χλμ από την πρώτη.

Κεντρί

ΚΕΝΤΡΙ (Χωριό) ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ
  Το χωριό βρίσκεται 2,3 χιλιόμετρα βόρεια της Ιεράπετρας στη μέση του κάμπου, χτισμένο αμφιθεατρικά γύρω από τον λόφο.

Δημοτικό Διαμέρισμα Κεράς

ΚΕΡΑ (Χωριό) ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ
Τηλέφωνο: +30 28970 51497
  Αποτελείται από δυο παλαιότατους οικισμούς οι οποίοι διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο κατά τις επαναστάσεις των χριστιανών, τον περασμένο ιδίως αιώνα και είναι ζωσμένο από οργιώδη-άγρια βλάστηση και γάργαρα νερά προσφέροντας στον επισκέπτη μοναδικές περιπατητικές διαδρομές. Το ιστορικό μοναστήρι της Παναγίας της Κεράς Καρδιώτισσας ήταν το σημείο φρούρησης του πλούσιου οροπεδίου στα χρόνια των κρητικών αγώνων.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται το Φεβρουάριο 2004 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Χερσονήσου.

Δημοτικό Διαμέρισμα Κεφαλά

ΚΕΦΑΛΑΣ (Χωριό) ΒΑΜΟΣ
Τηλέφωνο: +30 28250 22725
  Ανατολικά του Βάμου, και σε απόσταση 4 περίπου χλμ, συναντάμε τον οικισμό του Κεφαλά.
  Ο Απάνω και Κάτω Κεφαλάς αναφέρονται στα χρόνια της ενετοκρατίας ως δυό χωριστά χωριά, τα οποία σήμερα έχουν ενωθεί. Πρόκειται για ένα μεγάλο χωριό, κτισμένο σε εντυπωσιακή θέση προς τη θάλασσα με έντονο αρχιτεκτονικό χαρακτήρα, των χρόνων της πρώιμης και της όψιμης τουρκοκρατίας, αρκετά καλοδιατηρημένο, παρά τις "παραφωνίες", πού υπάρχουν.
  Η εκκλησία του Τιμίου Σταυρού (16ος αιώνας), είναι το αρχαιότερο κτίσμα του χωριού και οι νεώτερες εκκλησίες της Παναγίας, του Αγ. Αντωνίου, του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, έργα των φημισμένων κεφαλιανών μαστόρων αποτελούν δείγματα λαϊκής αρχιτεκτονικής του19ου αιώνα.
  Έργο επίσης των ίδιων μαστόρων είναι η "Δημοτική Σχολή Κεφαλά" στην οποία προγραμματίζεται από τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Χανίων να στεγαστεί το Κέντρο Περιβαλλοντικής εκπαίδευσης του Νομού, ίδρυμα πού θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη του δήμου Βάμου. Ενδιαφέροντες είναι και οι οικισμοί Παλαιλώνι και Δράπανο, προς την πλευρά του Κόκιννου Χωριού.
  Από το Παλαιλώνι ο δρόμος οδηγεί στον Εμπρόσγυαλο, μιά σχετικά ήπια θέση στα απότομα παράλια πού εκτείνονται μέχρι τη Γεωργιούπολη.

ΚΙΜΟΥΡΙΩΤΗΣ (Οικισμός) ΣΗΤΕΙΑ
Παλιότερα ήταν οικισμός της κοινότητας Αχλαδίων. Βρίσκεται σε μικρή απόσταση από την πόλη της Σητείας πριν τη Σκοπή σε διακλάδωση από τον οδικό άξονα προς Αγιο Νικόλαο. Το όνομα του χωριού δεν αναφέρεται σε παλιότερες από το 1881 απογραφές. Με την πρόσφατη αναδιοργάνωση της Τοπικής Αυτοδιοίκησης επανήλθε στο Δήμο Σητείας.

Ιστοσελίδα Δήμου Σητείας
• http://www.sitia.gr/poleis_k.htm#2 (1 φωτ.)

Δημοτικό Διαμέρισμα Κισσάμου

ΚΙΣΣΑΜΟΣ (Πόλη) ΧΑΝΙΑ
  Μικρή κωμόπολη κτισμένη στα ερείπια της πολύ σημαντικής αρχαίας πόλης Κισάμου, που άκμασε την ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική εποχή. Στη θέση Κρύα Βρύση σώζονται υπολείμματα ρωμαϊκού υδραγωγείου, καθώς και λαμπρά δείγματα ψηφιδωτών. Στη θέση Σέλι σώζεται η ακρόπολη της πόλης. Δείγματα υψηλής αισθητικής και τεχνικής του εργαστηρίου ψηφιδωτών Κισσάμου, παρουσιάζουν τα ψηφιδωτά δάπεδα δύο σπιτιών του 2ου και 3ου αι. μ.Χ. Σε αίθουσα του πρώην ενετοτουρκικού Διοικητηρίου στεγάζεται το αρχαιολογικό μουσείο. Εκτός από το αρχαιολογικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει η ήσυχη επαρχιακή πόλη, διαθέτει και έξοχες αμμουδιές (Μαύρος Μώλος). Στα παραλιακά ταβερνάκια και στα εστιατόρια βρίσκει κανείς ολόφρεσκο ψάρι και γνήσια κρητική κουζίνα. Για όσους ενδιαφέρονται για την παραδοσιακή τέχνη, φημισμένοι είναι οι ξυλογλύπτες της περιοχής για την προσεγμένη δουλειάς τους. Στο πρώτο δεκαπενθήμερο του Αυγούστου γίνονται πολιτιστικές εκδηλώσεις γνωστές σαν "Γραμπούσεια".
  Το Καστέλλι συνδέεται ακτοπλοϊκά με το Γύθειο.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Φεβρουάριο 2004 από τουριστικό φυλλάδιο της Ένωσης Ξενοδόχων Χανίων & Νομαρχιακής Επιτροπής Τουριστικής Προβολής Χανίων (2000).

Δημοτικό Διαμέρισμα Κόκκινου Χωριού

ΚΟΚΚΙΝΟ ΧΩΡΙΟ (Χωριό) ΒΑΜΟΣ
  Το Κόκκινο Χωριό, είναι κτισμένο ακόμα ψηλότερα, και διατηρεί περισσότερο τον παραδοσιακό αρχιτεκτονικό του χαρακτήρα με τα στενά δρομάκια, τις όμορφες αυλόπορτες,και τις κεραμοσκεπές.
  Σε ένα επικλινές χωράφι, μια ομάδα από στέρνες, συγκεντρώνουν το νερό της βροχής, ενδιαφέρον δείγμα της τοπικής αρχιτεκτονικής , πού αντιμετώπιζε με τον τρόπο αυτό το μόνιμο πρόβλημα της λειψυδρίας.
  Πάνω από το Κόκκινο Χωριό , υπάρχει ο ιδιόμορφος λόφος Δραπανοκεφάλα, η Calapodha (στην ενετοκρατία) και η θαλάσσια περιοχή βορειοδυτικά του χωριού, παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον για περιήγηση με τη διαμόρφωση του εδάφους, και τις σπηλιές, όπως του Πετσή ο σπήλιος (η καραβότοπος).
  Στο κέντρο του χωριού επίσης υπάρχει η αξιοποιήσιμη σπηλιά "Καταλύματα". Επίσης στο Κόκκινο χωριό, στο ακρωτήριο Δρέπανο, σε βάθος περίπου 10 μέτρων στο βυθό της θάλασσας, βρίσκεται το εντυπωσιακό "Σπήλαιο των ελεφάντων", μιά αίθουσα 60Χ60 γεμάτη από σταλακτίτες και σταλαγμίτες διαφόρων μεγεθών και χρωμάτων .

Κουντούρα

ΚΟΥΝΤΟΥΡΑ (Οικισμός) ΠΕΛΕΚΑΝΟΣ
  Ταβερνάκια, μικρές μονάδες ενοικιαζόμενων δωματίων και η παραλία του Γραμμένου και του περίφημου ακρωτηρίου "...Κριού Μέτωπον", που αναφέρει ο Σκύλαξ στο έργο του "Περίπλους". Αγριο και επιβλητικό με θαυμάσια, ήσυχη παραλία με ψιλό βότσαλο. Παράδεισος για τους προχωρημένους ψαροντουφεκάδες. Δυτικά της Παλαιοχώρας, οδικώς μετά την Κουντούρα και φυσικά με τα πόδια, ακολουθώντας τον πολύ ενδιαφέροντα παραθαλάσσιο δρόμο.
Το κείμενο παρατίθεται τον Απρίλιο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο της Ενωσης Ξενοδόχων Παλαιοχώρας.

Κουρνάς

ΚΟΥΡΝΑΣ (Χωριό) ΓΕΩΡΓΙΟΥΠΟΛΗ
  Μεγάλο χωριό, που βρίσκεται στους πρόποδες της "Δαφνομαδάρας" (υψομετρο 1680 μ.) σε υψόμετρο 200μ., μέσα στο εύφορο λεκανοπέδιο όπου πηγάζει η ομώνυμη λίμνη και ρέουν τρεις ποταμοί. Ο Κουρνάς είναι πολύ παλιό χωριό που άκμαζε ήδη από το 1583 μ.Χ. Στην περιοχή αυτή έχουν γίνει πολλές ιστορικές μάχες. Ο Κουρνάς υπήρξε Εδρα της Επαναστατικής Κυβέρνησης το 1866 (επί τουρκοκρατίας) και Εδρα της Γενικής Συνέλευσης των Κρητών το 1897. Πολλοί όμως είναι και οι θρύλοι που συνδέουν το χωριό με την λίμνη (στις όχθες της οποίας λέγεται ότι ήταν χτισμένο παλιότερα) αλλά και με τις παλιές βυζαντινές εκκλησιές του όπως ο Αγιος Γεώργιος και η Αγία Ειρήνη. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το σπήλαιο του χωριού, που βρίσκεται σε πανοραμική θέση στο δρόμο προς τον Κουρνά, στη θέση Κερατιδέ. Το σπήλαιο έχει μήκος 35 μ., πλάτος 24 μ. και ύψος που φτάνει ως τα 2,85 μ. και μπορεί να θαυμάσει κανείς σε αυτό, σπάνια σπηλαιολογικά στοιχεία.

Το κείμενο παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2002 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, του Δήμου Γεωργιούπολης

• http://www.georgioupolis.gr/kournas.html (1 φωτ.)

ΚΟΥΦΟΝΗΣΙ (Νησί) ΛΕΥΚΗ
Στα νοτιοανατολικά του Ξερόκαμπου ζωγραφίζει με το σχήμα του το φόντο της θάλασσας το Κουφονήσι. Εδώ η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως ερείπια από εγκαταστάσεις μινωικής αλλά και ρωμαϊκής εποχής. Φαίνεται ότι ο νησί πυκνοκατοικήθηκε από τα παλαιότατα χρόνια μέχρι και τα ύστερα ρωμαϊκά. Το αποδεικνύει το μεγάλο ελληνορωμαϊκό θέατρο των 1000 θέσεων που ανασκάφτηκε. Σύμφωνα με τα ευρήματα το νησί ήταν κέντρο συλλογής και επεξεργασίας του θαλλάσιου όστρακου πορφύρα που ευδοκιμεί στις θάλασσες της περιοχής.

Το κείμενο παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, της Δήμου Σητείας

Ιστοσελίδα Δήμου Σητείας
• http://www.sitia.gr/nisia.htm (2 φωτ.)

Δημοτικό Διαμέρισμα Κριτσάς

ΚΡΙΤΣΑ (Κωμόπολη) ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Τηλέφωνο: +30 28410 51780, 51205
Φαξ: +30 28410 51205
  Αδιάκοπη είναι η παρουσία ανθρώπων στο χώρο της Κριτσάς τουλάχιστον από τα υστερομινωικά χρόνια και μετά. Θεωρείται βέβαιη η ακμή της στα Βυζαντινά χρόνια. Αν και ερημώθηκε από τους Αραβες (823), κατοικήθηκε ξανά το 961 και γνώρισε νέα άνθιση στα χρόνια της Φραγκοκρατίας (13ος και 14ος αιώνας). Ήταν το μεγαλύτερο χωριό της Κρήτης καθ’ όλο το Μεσαίωνα. Το 1867 έγινε έδρα Δήμου που συμπεριλάμβανε τον Κρούστα, την Πρίνα, το Καλό Χωριό, το Μαρδάτι, τον Αγιο Νικόλαο, τα Μέσα Λακώνια και τις Τάπες. Το 1925 έγινε κοινότητα και από το 1998 αποτελεί ένα από τα 14 δημοτικά διαμερίσματα του Δήμου Αγίου Νικολάου.
(Κείμενο: Μανώλης Κλώντζας)
Το κείμενο παρατίθεται το Νοέμβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Αγίου Νικολάου.

Δημοτικό Διαμέρισμα Κρούστα

ΚΡΟΥΣΤΑΣ (Χωριό) ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Τηλέφωνο: +30 28410 51400
  Χαρακτηριστικό παραδοσιακό κρητικό χωριό, 13χλμ. νότια του Αγίου Νικολάου και σε υψόμετρο 540 μέτρων, που κατοικείται αδιάκοπα εδώ και χιλιάδες χρόνια. Δείγματα της προαιώνιας αυτής κατοίκησης βρίσκονται διάσπαρτα σε πολλά σημεία της περιφέρειάς του, όπως στα Λενικά, στην Παναγιά, στους Λάκκους, στη Φορτέτσα.
(Κείμενο: Μαρία Σωρού, Χρ. Κουλουμπράκη)
Το κείμενο παρατίθεται το Δεκέμβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Αγίου Νικολάου.

Δημοτικό Διαμέρισμα Κρυών

ΚΡΥΑ (Χωριό) ΣΗΤΕΙΑ
Τηλέφωνο: +30 28430 26816
Σε απόσταση 24 - 25 χιλιομέτρων από τη Σητεία στο δρόμο Πισκοκέφαλο - Παρασπόρι - Κρυά βρίσκονται οι δυο οικισμοί Απάνω και Κάτω Κρυά με απόσταση 700 περίπου μέτρων μεταξύ τους. Το χωριό οφείλει το όνομά του στις δροσερές του πηγές ή στο υπερβολικό κρύο το χειμώνα. Είναι παλιοί και ιστορικοί οικισμοί που δυστυχώς σήμερα κατοικούνται από ελάχιστους κατοίκους. Οι οικισμοί βρίσκονται σε υψόμετρο 550 - 600 μέτρα και προσφέρουν ευχάριστη διαμονή και δροσιά το καλοκαίρι. Στο λόφο του Αϊ Γιάννη βρίσκονται τα ερείπια του ενετικού κάστρου MONTE - FORTE 13ου ή 14ου αι.

ΛΑΜΝΩΝΙ (Οικισμός) ΛΕΥΚΗ
  Εγκαταλελειμμένος σήμερα οικισμός, ο οποίος την εποχή της Ενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας ήταν σημαντικό χωριό. Στον κατάλογο των χωριών της Σητείας που έγινε από τον Fr. Barozzi το 1577 αναφέρεται ως Lamoni. Το 1583, στην επίσημη απογραφή των Ενετών που έκανε ο P. Castrofylaca αναφέρεται Lamnoni και απογράφεται με 211 κατοίκους. Σε άλλο ενετικό κατάλογο των σητειακών χωριών που έγινε από το 1580-1590 αναφέρεται ως Lamoni και τέλος στην έκθεση του Fr. Bassilicata που έγινε το 1630 γράφεται Lamnogni. Το 1671 στην τουρκική απογραφή έχει 29 οικογένειες. Οι Τούρκοι του Λαμνωνιού ήταν από ενός πιο σκληρούς στην περιοχή και δεν μπορούσε να συγκατοικήσει στο χωριό χριστιανική οικογένεια. Έτσι, στην τελευταία τουρκική απογραφή του 1881 οι 99 κάτοικοί του που απογράφονται ήταν όλοι μωαμεθανοί. Αυτός φαίνεται ήταν ο λόγος για τον οποίο, μετά την απελευθέρωση της Κρήτης, το Λαμνώνι εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους του, όσους γλίτωσαν από τα γεγονότα του 1897 και για αυτό δεν απογράφεται στην ελληνική απογραφή του 1928 και μένει μέχρι σήμερα σιωπηλό και χορταριασμένο σε υψόμετρο 680 μέτρων, σε απόσταση 4 περίπου χιλιομέτρων από τη Ζήρο.

Το κείμενο παρατίθεται τον Ιανουάριο 2005 από την ακόλουθη ιστοσελίδα του Δήμου Λεύκης

• http://www.dimoslefkis.gr/lamnoni/index.html

ΛΑΠΠΑΙΟΙ (Δήμος) ΡΕΘΥΜΝΟ
  Ο Δήμος Λαππαίων έχει πληθυσμό 2.585 κατοίκους. Η έκτασή του είναι 51.132.000 τετρ.μ. Βρίσκεται στα σύνορα του νομού Ρεθύμνου με το νομό Χανίων και εκτείνεται από την παραλία της Επισκοπής έως του ορεινούς όγκου των Μυριοκεφάλων και των Αλώνων.
  Από την πόλη του Ρεθύμνου απέχει μόλις 10 χιλιόμετρα, από τα Χανιά 40 και από το Ηράκλειο 75 χιλιόμετρα. Η θέση αυτή δίνει στην περιοχή μεγάλα πλεονεκτήματα αφού ο επισκέπτης έχει εύκολη πρόσβαση μέσω του νέου εθνικού δρόμου σ’ όλα τα κέντρα της Κρήτης και ακόμα μέσω του δρόμου που διασχίζει το Δήμο μπορεί να φτάσει πολύ γρήγορα έως τη νότια Κρήτη.
  Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι ο παραθεριστής μπορεί να φτάσει μέχρι την ανατολική άκρη της Κρήτης, στο φοινικόδασος του Βάι και να επιστρέψει να κοιμηθεί το βράδυ στο ξενοδοχείο του.
  Στο Δήμο Λαππαίων ανήκουν πανέμορφα χωριά που είναι "σπαρμένα" πάνω σε διάφορους λόφους και βουνά, ανάμεσα στους ποταμούς Μουσέλα και Πετρέ.
  Ξεκινώντας από το βόρειο τμήμα του Δήμου, βρισκόμαστε στην Επισκοπή. Είχε κατοικηθεί από την Α Βυζαντινή περίοδο (325-824 μ.Χ.) σύμφωνα με ερείπια παλαιοχριστιανικού ναού που ανακαλύφθηκαν το 1959 στην πηγή Φουντάνα.
  Νότια της Επισκοπής και σε απόσταση 4 χιλιομέτρων βρίσκεται η Αργυρούπολη στη θέση της Αρχαίας Λάππας. Η Λάππα ήταν από τις αρχαιότερες πόλεις της αρχαίας Κρήτης και ήκμασε κυρίως στην Ρωμαϊκή περίοδο, που από την έκταση των ερειπίων της υπολογίζεται ότι αριθμούσε γύρω στους 10.000 κατοίκους.
  Πολλά σπίτια της Αργυρούπολης είναι χτισμένα με οικοδομικά υλικά της αρχαίας Λάππας.
  Συνεχίζοντας τη διαδρομή προς νότια φτάνουμε στο ορεινό χωριό Μυριοκέφαλα. Το χωριό είναι γνωστό από το Μοναστήρι που βρίσκεται εδώ και που σώζεται εικόνα της Θεοτόκου, βυζαντινής τεχνοτροπίας.
  Αρολίθι, Αλώνες, Ρουμπάδο και Μαρουλού. Όλα είναι όμορφα χωριά που σε αρκετά το πέρασμα των Ενετών έχει αφήσει τα σημάδια εκείνης της εποχής και που βλέπει κανείς σήμερα με τις ξυστές πέτρες τις ωραίες θυρωσιές και πόρτες, τις λατινικές επιγραφές κ.α. Η "προίκα" όμως του Δήμου Λαππαίων δεν περιορίζεται μόνο στα "όμορφα" χωριά του αλλά και στις περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους που έχει, στα ιστορικά και αρχαιολογικά μνημεία και κτίσματα, στις εκκλησίες και στους παραδοσιακούς οικισμούς του.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται το Φεβρουάριο 2004 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Λαππαίων.

Ο Νομός Λασιθίου

ΛΑΣΙΘΙ (Νομός) ΚΡΗΤΗ
  Ο Νομός Λασιθίου καταλαμβάνει το ανατολικότερο τμήμα του νησιού και διαιρείται σε 8 Δήμους: Αγίου Νικολάου, Ιεράπετρας, Σητείας, Νεάπολης, Οροπεδίου Λασιθίου, Μακρύ Γιαλού, Λεύκης και Ιτάνου. Τρία πελάγη τον αγκαλιάζουν: το Κρητικό από βορρά, το Λιβυκό από νότο, και το Καρπάθιο από την ανατολή ενώ από τη δύση η οροσειρά της Δίκτης, δεσπόζει επιβλητικά, απλώνοντας τις κατάφυτες πλαγιές της μέχρι χαμηλά στους κάμπους του Μιραμπέλλου και της Ιεράπετρας σε μια γραφική αντίθεση.
  Η μορφολογία του εδάφους σ' όλη την έκταση του Νομού, με το διαρκώς εναλλασσόμενο, σε έντονες αντιθέσεις, τοπίο, με τις απαράμιλλες φυσικές καλλονές του, εντυπωσιάζει από την πρώτη στιγμή τον επισκέπτη. Τις ίδιες αντιθέσεις παρουσιάζουν και οι ακτές του. Το κλίμα ήπιο και γλυκό, καθαρά μεσογειακό, χωρίς απότομες εποχιακές μεταπτώσεις, θεωρείται από τα πιο υγιεινά και πιο ευχάριστα καθ' όλη τη διάρκεια του έτους. Το πράσινο οργιάζει κυριολεκτικά σε κάμπους και βουνοπλαγιές χάρη στους απέραντους ελαιώνες του και την άγρια θαμνώδη βλάστηση.
  Οι ευνοϊκές κλιματολογικές συνθήκες εξασφαλίζουν στο νομό αυτάρκεια σε γεωργοκτηνοτροφικά προιόντα και κηπευτικά, εκλεκτά, κατά κοινή ομολογία σε ποιότητα και γεύση. Από ορισμένες μάλιστα περιοχές (Ιεράπετρα, Σητεία, Σίσι, Μιραμπέλλο κ.α.) γίνεται συστηματική εξαγωγή πρώιμων κηπευτικών, όχι μόνο προς την Ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό. Αλλα εξαγώμενα προιόντα είναι το λάδι, τα αμύγδαλα, τα χαρούπια και κυρίως η εκλεκτή σταφίδα και το κρασί που παράγεται κατ' εξοχήν στην Επαρχία Σητείας.
  Το ανατολικότερο διαμέρισμα του νησιού έχει μια πλούσια πνευματική παράδοση, που συνεχίζεται επάξια από γενιά σε γενιά μέχρι και των ημερών μας. Κανένας άλλος νομός της Κρήτης δεν παρουσιάζει τόση ιδιομορφία όσο ο Νομός Λασιθίου. Βασικός παράγοντας της ιδιομορφίας αυτής είναι ο συνδιασμός των φυσικών καλλονών με ιστορικά και αρχαιολογικά ενδιαφέροντα. Περιοχές όπως το Βάι είναι μοναδικές στην Ελλάδα. Οροπέδια όπως εκείνο του Λασιθίου, επίσης. Από αρχαιολογικής άποψης, ο νομός είναι κατάσπαρτος με ερείπια αρχαίων πόλεων, συνοικισμών και κτιρίων, όπως το ανάκτορο της Ζάκρου, η πολιτεία των Γουρνιών, της Λατούς, της Βασιλικής κ.λ.π
  Αλλά και από ιστορικής άποψης ο νομός Λασιθίου παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Οχι μόνο επειδή υπήρξε το καταφύγιο των Ετεοκρητών και επειδή η Ιτανος έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ιστορία των ελληνιστικών χρόνων αλλά και επειδή υπήρξε και το θέατρο αιματηρών συγκρούσεων επί Τουρκοκρατίας.
  Ο επισκέπτης του Νομού μπορεί άνετα να κινηθεί με βάση κάθε μία από τις κωμοπόλεις του Νομού και να περιηγηθεί άνετα στη γύρω περιοχή. Φυσικά η πρωτεύουσα του Νομού Λασιθίου ο γραφικός Αγιος Νικόλαος, αποτελεί το κέντρο πολλών αφετηριών για διαδρομές με τα λεωφορεία της συγκοινωνίας. Αλλά ο επισκέπτης που θα έχει περισσότερο χρόνο στη διάθεση του και θα ήθελε να γνωρίσει καλά το νομό, θα κινηθεί προς διάφορες κατευθύνσεις, με βάση τον Αγιο Νικόλαο, την Νεάπολη, την Ιεράπετρα και τη Σητεία.

Το κείμενο παρατίθεται τον Οκτώβριος 2002 από την Ιστοσελίδα της Νομαρχίας Λασιθίου

Δημοτικό Διαμέρισμα Λάστρου

ΛΑΣΤΡΟΣ (Χωριό) ΣΗΤΕΙΑ
Τηλέφωνο: +30 28430 94247
Γραφικό χωριό με όνομα προελληνικής προέλευσης. Βρίσκεται 35 χιλ. δυτικά της Σητείας. Διατηρεί τον παραδοσιακό του χαρακτήρα και μέσα στον οικισμό σώζεται η παλιά βυζαντινή εκκλησία του Αγ. Γεωργίου. Στη γύρω περιοχή έχουν εντοπιστεί μινωικές αρχαιότητες και αρχαϊκά ευρήματα.

Δημοτικό Διαμέρισμα Λευκοχωρίου

ΛΕΥΚΟΧΩΡΙ (Χωριό) ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙ
Τηλέφωνο: +30 28910 22529
  Το παλιό όνομα του χωριού ήταν Βουτουφού με άγνωστη ετυμολογική προέλευση. Απέχει από το Αρκαλοχώρι εξίμιση (6,5) χιλιόμετρα στον οδικό άξονα Αρκαλοχώρι - Αγία Σεμνή - Λευκοχώρι - Γαρίπα - Τσούτσουρος.
  Για πρώτη φορά το όνομα του χωριού αναγράφεται το 1388 σε έγγραφο του Δουκικού Αρχείου του Χάντακα. Το 1577 περιλαμβάνεται στην απογραφή του Barozzi με το όνομα Vutufu και από τον Καστροφύλακα το 1588 με 32 κατοίκους. Με το ίδιο όνομα καταγράφεται σε όλες τις απογραφές μέχρι το 1951. Τότε οι κάτοικοι αποφάσισαν και μετονόμασαν δυστυχώς το χωριό τους σε Λευκοχώρι.
  Το παλιό χωριό είναι χτισμένο πάνω στην κορυφή ενός λόφου με απόκρημνες πλαγιές στη νότια, νοτιοανατολική και νοτιοδυτική πλευρά του. Μπροστά στα πόδια του απλώνεται ένα μικρό αλλά εύφορο οροπέδιο όπου καλλιεργούνται κυρίως αμπέλια για σταφίδα, για σταφύλια και για κρασί.
  Στην οθωμανική κατοχή στο χωριό φαίνεται ότι κατοικούσαν πάντα και χριστιανοί, ενώ κατά τον περασμένο αιώνα στο χωριό έγιναν σκληροί αγώνες για την ελευθερία και την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Στην επανάσταση του 1897 το χωριό κάηκε για άλλη μια φορά από τους Οθωμανούς των Παρτήρων, ενώ στην περιοχή δυτικά του χωριού Πάνω Πουλιές ολόκληρη μάχη ξέσπασε μεταξύ των μουσουλμάνων του χωριού και μουσουλμάνων από άλλα χωριά γι ασήμαντη αφορμή.
  Μια άλλη σκληρή μάχη μεταξύ μουσουλμάνων και χριστιανών στην επανάσταση του 1897 στο εξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου που συναντάμε έξω από το χωριό στο δρόμο από Αρκαλοχώρι - Αγία Σεμνή - Λευκοχώρι.
  Σε όλους τους εθνικούς αγώνες οι κάτοικοι έδωσαν το δικό τους παρών και προς τιμή τους οι δυο πολιτιστικοί σύλλογοι του χωριού έστησαν ένα καλαίσθητο ηρώο στην πιο όμορφη θέση του χωριού, στο «Πορτάλι» με την υπέροχη θέα προς τον κάμπο της Μεσαράς.
  Στις προηγούμενες δεκαετίες το χωριό απλώθηκε στα χαμηλότερα μέρη του κάμπου που εκτείνεται μπροστά του εγκαταλείποντας την ευάερη κορυφή του λόφου με την απολαυστική θέα και δροσιά των καλοκαιρινών μηνών του έτους.
  Στην περιφέρεια του χωριού στο τοπωνύμιο με το όνομα «Κοκολιανό» υπάρχει ο Γεροντόσπηλιος δεμένος με ωραίες παραδόσεις και θρύλους, ενώ στο ρουμάνι χαμηλά προς τα βορειοανατολικά η φημισμένη τόσο για τις ιαματικές της ιδιότητες, όσο και για τις ωραίες παραδόσεις και θρύλους της τρέχει αιώνες τώρα η νερομάνα «Σαρακήνα». Λίγο πιο πάνω από την πηγή το ξωκλήσι των υστεροβυζαντινών χρόνων με τις ημικατεστραμένες τοιχογραφίες και τους θρύλους του Αφέντη Χριστού.

Δημοτικό Διαμέρισμα Λιμνών

ΛΙΜΝΕΣ (Χωριό) ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Τηλέφωνο: +30 28410 32810
  Στην άκρη του κάμπου του Μεραμπέλλου, στη “σκιά” της αρχαίας Δρήρου, βρίσκεται ένα από τα αρχαιότερα χωριά της περιοχής, οι Λίμνες. Το χωριό, ιδιαίτερα παραγωγικό και πλούσιο, περιβάλλεται από πολλούς οικισμούς που κάποτε έσφυζαν από ζωή. Οι νοσταλγικές εικόνες του παρελθόντος που προσφέρει σήμερα δικαιολογούν το χαρακτηρισμό του ως “παραδοσιακή κοινότητα”.
(Κείμενο: Μαρία Σωρού, Χρ. Κουλουμπράκη)
Το κείμενο παρατίθεται το Δεκέμβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Αγίου Νικολάου.

Λίμνη Κουρνά

ΛΙΜΝΗ ΚΟΥΡΝΑ (Λίμνη) ΓΕΩΡΓΙΟΥΠΟΛΗ
  Χαρακτηριστικό στοιχείο στην περιοχή είναι η ύπαρξη της λίμνης Κουρνά, της μοναδικής φυσικής λίμνης σε νησί στην Μεσόγειο. Είναι η νοτιότερη λίμνη στην Ευρωπαϊκή ήπειρο. Η λίμνη δημιουργείται από την παρεμπόδιση του υπόγειου νερού, που κατεβαίνει από τον όγκο των Λευκών Ορέων, από τα αδιαπέραστα πετρώματα και την κατάκλιση του φυσικού κοιλώματος. Η λίμνη τροφοδοτείται από την πηγή Αμάτι και αποστραγγίζεται προς το ποταμό Δέλφινα. Η απόστασή της από την θάλασσα είναι 2.5 km. Το μέγιστο μήκος της (Β-Ν) είναι 1080 μέτρα και το μέγιστο πλάτος της (Α-Δ) είναι 880 μέτρα. Καταλαμβάνει έκταση 579 στρέμματα (57.9Ha) με μέγιστο βάθος τα 22.5 μέτρα (3.5 μέτρα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας). Ο όγκος του νερού το καλοκαίρι ανέρχεται περίπου στα 7.5 εκατομμύρια κυβικά μέτρα. Η περιοχή της λίμνης χαρακτηρίζεται σαν τεκτονικό ρήγμα που κατακλύζεται με νερό από την πηγή "Αμάτι" (ΝΑ άκρο της λίμνης σε βάθος 16.5 μέτρα) λόγω των νεογενών αποθέσεων που εξασφαλίζουν την στεγανότητα της. Απλά, φανταστείτε ένα μεγάλο κοίλωμα που τροφοδοτείται από την μία του πλευρά με νερό λόγω του πορώδους του εδάφους ενώ από την απέναντι στεγανοποιείται λόγω της φύσης των πετρωμάτων. Διαφυγές νερού έχει η λίμνη από τις Β και ΒΔ παρυφές της. Στο τμήμα αυτό από δεκαετιών έχουν γίνει έργα υπερχείλισης και αποστράγγισης του νερού προς τις καλλιεργούμενες εκτάσεις και την θάλασσα.
   Η στάθμη της λίμνης κυμαίνεται με την εποχή. Την χειμερινή περίοδο και μέχρι την άνοιξη η στάθμη βρίσκεται στο χαμηλότερο επίπεδο λόγω της μείωσης του όγκου των υπογείων υδάτων από τα ορεινά, ενώ κατά την καλοκαιρινή περίοδο (και με την τήξη του χιονιού στα Λευκά Όρη που τροφοδοτούν τους υδροφόρους ορίζοντες) η στάθμη ανέρχεται.
   Η λίμνη αναφέρεται από τα αρχαία χρόνια με το όνομα Κορησία. Μάλιστα πιστεύεται ότι υπήρχε ιερό στις όχθες προς τιμήν της Κορησίας Αθηνάς. Στα αραβικά η λέξη Κουρνά σημαίνει λουτήρας και λίμνη. Ίσως λοιπόν οι Αραβες να ήταν αυτοί που την μετονόμασαν από Κορησία σε Κουρνά. Τα σκοτεινά νερά της λίμνης έκαναν εντύπωση σε όλους τους επισκέπτες αλλά και τους κατοίκους αφού θεωρούσαν την λίμνη χωρίς πυθμένα (άπατη). Μάλιστα περιηγητές ήδη από τα χρόνια του Μεσαίωνα αναφέρονταν με δέος για το εκτιμούμενο βάθος της λίμνης.
   Ο μύθος αναφέρει ότι στην θέση της λίμνης βρισκόταν ένα χωριό. Κάποια μέρα ένας από τους χωρικούς πήρε την κόρη του για να πάνε στα χωράφια. Στον δρόμο έκατσαν να ξαποστάσουν και η κόρη άρχισε να χτενίζει τα ξανθά μαλλιά της. Ο πατέρας της ενώ αρχικά την καμάρωνε, ξαφνικά την ερέχτηκε και της ρίχτηκε. Η κόρη στην απελπισία της ζήτησε να πει μοναχά τρία λόγια που ήταν "Βούλα και Βουλολίμνα! Κι εγώ στοιχειό στην λίμνα!". Αμέσως ο τόπος βούλιαξε και έγινε η λίμνη. Μάλιστα οι κάτοικοι παλαιότερα πιστεύανε ότι όσοι έχουν "αλαφρό ίσκιο" (βλέπουν δηλαδή φαντάσματα) βλέπουν στην μέση της λίμνης απάνω σε ένα βράχο μια κόρη να κάθεται και να χτενίζει τα ολόχρυσα ξανθά μαλλιά της..

Το κείμενο παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2002 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Δήμου Γεωργιούπολης

• http://www.georgioupolis.gr/lake.html (4 φωτ.)

Λισσός

ΛΙΣΣΟΣ (Αρχαία πόλη) ΠΕΛΕΚΑΝΟΣ
  Γραφικός όρμος ανατολικά της Παλαιοχώρας. Αρχαιολογικός χώρος και εντυπωσιακοί γεωλογικοί σχηματισμοί με σπάνια είδη χλωρίδας. Οδικώς από το χωριό Προδρόμι, πεζοπορία από το ευρωπαϊκό μονοπάτι Ε4 και καθημερινά από την Παλαιοχώρα μετά από σύντομη θαλάσσια διαδρομή με τα εκδρομικά καραβάκια.
Το κείμενο παρατίθεται τον Απρίλιο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο της Ενωσης Ξενοδόχων Παλαιοχώρας.