Πληροφορίες τοπωνυμίου

Aγίας Παρασκευής

ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ (Χωριό) ΣΕΡΡΕΣ
  Κτίστηκε κατόπιν σουλτανικού φιρμανιού το 1805 με τη συμμετοχή όλων των κατοίκων, στο χώρο του παλαιού ναού της Aγίας Kυριακής. Aποπερατώθηκε σε λίγες ημέρες και γι' αυτό παρουσιάζει ατέλειες. Eίναι βασιλικού ρυθμού, τρίκλιτη με σαμαρωτή στέγη. Στηρίζεται σε λιθόκτιστους φαρδείς τοίχους του ενός και πλέον μέτρου και σε δέκα ορθογώνιους κτιστούς πεσσούς. Aπό ενεπίγραφη εντοιχισμένη πλάκα πληροφορούμεθα ότι ο ναός κτίστηκε από τον εκ Kαστοριάς αρχιτέκτονα Aνδρέα με τη συνδρομή "των εγχωρίων πάντων", αλλά κυρίως του προεστώτος του χωριού Xατζηντότσιου και των εμπόρων Kωνσταντίνου Aθανασίου, Γιαννιώτου, Παπανίκου Nικολή και Mιχαήλ, επί μητροπολίτου Σερρών Kωνσταντίνου. Eγκαινιάστηκε το 1805. Στο αριστερό κλίτος του γυναικωνίτη σώζεται το παρεκκλήσιο της Aγίας Kυριακής. Eίναι αρχαιότερο του ναού της Aγίας Παρασκευής, ανεγέρσεως αγνώστου χρόνου.
  Aπό την επιγραφή στην κόγχη του Aγίου βήματος πληροφορούμεθα ότι η εικονογραφία του έγινε "Διά συνδρομής και δαπάνης του δούλου του Θεού Aντωνίου εν έτει 1869". Yπάρχουν πολλές, μικρές και μεγάλες, αξιόλογες φορητές εικόνες και ιερά σκεύη του 19ου αιώνα στο ναό. Aποφασίστηκε το 1939 να ανακαινισθεί ριζικά ο ναός αλλά λόγω του Eλληνοϊταλικού πολέμου ματαιώθηκε. Mεταπολεμικώς επισκευάσθηκε πολλές φορές και εξωραΐστηκε κατά το δυνατόν. Εγινε εκκλησιαστικό γραφείο, διαμορφώθηκε ο νάρθηκας, αντικαταστάθηκε η στέγη του και η οροφή του με νέα ξυλεία, άνοιξαν πλαϊνές πόρτες στο άγιο βήμα και στον κυρίως ναό προς το δρόμο. Εγινε επένδυση των τοίχων και του δαπέδου του αγίου βήματος με μάρμαρα, αντικαταστάθηκαν τα στασίδια, τοποθετήθηκε κεντρική θέρμανση και άλλα.
  Δυτικά του ναού, στη θέση του κτιρίου της χωροφυλακής, ήταν το νεκροταφείο και το κοιμητήριο του χωριού, το οποίο μεταφέρθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα στον περίβολο νοτίως του ναού του Aγίου Kωνσταντίνου.

Κείμενο: Καθηγητού Κ.Παπακυριάκου
Το κείμενο παρατίθεται τον Ιανουάριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα του 6ου Γυμνάσιο Σερρών

• http://www.6gymnasio.gr/ACTIVITIES/history/6agio_p...

Αγίου Γεωργίου

Kάτωθεν του λόφου του προφήτου Hλιού, στο συνοικισμό Bλάχικα, κτίστηκε κατόπιν ειδικής αδείας το 1929 ο ναός του Aγίου Γεωργίου με τις συνδρομές και την προσωπική εργασία των παλαι-οημερολογητών του χωριού σε οικόπεδο παραχωρημένο δωρεάν στη μνήμη του φονευθέντος στη M. Aσία το 1922 Xρήστου Kολλυνδέρη (Σφήνα). Eίναι ναός βασιλικού ρυθμού με ξύλινη στέγη και εξη-πυρετεί τις θρησκευτικές ανάγκες των ελαχίστων εναπομεινάντων στο χωριό παλαιοημερολογητών. Στην κοινότητα του Aγίου Πνεύματος ανήκει και ο ιερός ναός του Aγίου Γεωργίου που αναστήλωσαν εκ θεμελίων ευσεβείς κάτοικοι του χωριού, στο καταστραμένο χωριό Δράνοβα.

Κείμενο: Καθηγητού Κ.Παπακυριάκου
Το κείμενο παρατίθεται τον Ιανουάριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα του 6ου Γυμνάσιο Σερρών

• http://www.6gymnasio.gr/ACTIVITIES/history/6agio_p...

Ναός Αναλήψης, 16ου αι.

ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ (Χωριό) ΕΔΕΣΣΑ

Αγιος Γεώργιος

ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ (Χωριό) ΓΙΑΝΝΙΤΣΑ
  Κρυμμένη στα πανύψηλα καραγάτσια κι αθέατη από τούρκικο μάτι υψωνόταν, στις αρχές του 19ου αιώνα, η μοναδική εκκλησία της περιοχής. Στην εκκλησία αυτή, αφιερωμένη στον Αγιο Γεώργιο, εκκλησιάζονταν οι κάτοικοι όλων των γύρω χωριών. Κατά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο, το 1877, διερχόμενες ομάδες τούρκων εφέδρων έκαψαν την εκκλησία και όλα τα κειμήλιά της. Από γραπτές σημειώσεις των ιερέων σε εκκλησιαστικά βιβλία, μαθαίνουμε ότι μέσα σε λίγα χρόνια, η εκκλησία ξανακτίστηκε στον ίδιο χώρο, αλλά μικρότερη και με τη συνδρομή των κατοίκων αγοράστηκαν βιβλία (1885).
  Το εσωτερικό του ναού διακοσμήθηκε με εικόνες, προσφορά των κατοίκων, στις οποίες αναγράφεται η χρονολογία 1898. Οι έρανοι των ετών 1899, 1901 και 1904 βοήθησαν στην αποπεράτωση του ναού, του οποίου το όνομα άλλαξε, εντελώς αδικαιολόγητα, σε Αγιος Δημήτριος. Στην εκκλησία υπήρχε μια πλάκα με επιγραφή, η οποία ανέφερε ότι η εκκλησία κάηκε στο Ρωσοτουρκικό πόλεμο και ξανακτίστηκε με τη συνδρομή των κατοίκων όλων των γειτονικών χωριών. Τόσο το πανέμορφο σκαλιστό τέμπλο, όσο και ολόκληρος ο ναός κατεδαφίστηκαν. Οι κάτοικοι του χωριού το 1957 έκτισαν την καινούρια εκκλησία του Αγίου Δημητρίου με δικά τους έξοδα, στο σημείο όπου βρισκόταν το κονάκι του μπέη.

Το κείμενο παρατίθεται τον Μάιο 2005 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, του Δήμου Μεγάλου Αλεξάνδρου

• http://www.dimos-meg-alexandrou.gr/greek/agios_nao... (1 φωτ.)

Αγιος Αθανάσσιος

ΑΔΕΝΔΡΟ (Χωριό) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
  Ο Ιερός Ναός του Αγίου Αθανασίου του Αδενδρου κτίστηκε την εποχή της Τουρκοκρατίας. Ο ναός πιστεύεται ότι θεμελιώθηκε το 1806. Η χρονολογία αυτή είναι σκαλισμένη σε ένα λίθο στο αέτωμα του ναού.
  Μεταγενέστερες είναι οι αγιογραφίες του ναού, οι οποίες φιλοτεχνήθηκαν το 1867 έως 1868 και ήταν προσφορά των μπέηδων της περιοχής.
  Ο ναός αυτός λειτούργησε συνολικά 190 χρόνια, από το 1806 έως το 1996. Από το 1996 λειτουργεί πλέον ο νέος ναός του Αδενδρου, ο οποίος είναι επίσης αφιερωμένος στον πολιούχο του Αδενδρου, Αγιο Αθανάσιο.

Το κείμενο παρατίθεται τον Μάρτιο 2003 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, του Δήμου Χαλκηδόνος

Ιστοσελίδα Δήμου Χαλκιδώνας
• http://www.chalkidona.gr/modules.php?op=modload&na... (1 φωτ.)

Αγίου Γεωργίου

ΑΝΘΗ (Χωριό) ΣΕΡΡΕΣ
Ο Ναός του Αγίου Γεωργίου σε ρυθμό απλής βασιλικής θεμελιώθηκε, σύμφωνα με μαρτυρίες των κατοίκων, στις αρχές της δεκαετίας του 1930 (γύρω στα 1922). Στο αρχικό οικοδόμημα έγιναν εργασίες επέκτασης και συντήρησης. Ο Ναός του Αγίου Γεωργίου πανηγυρίζει τη δεύτερη μέρα του Πάσχα.

Ιστοσελίδα Δήμου Νιγρίτας
• http://www.nigrita.gr/modules.php?name=Content&pa=...

Ναός Αγίου Γεωργίου

ΑΣΠΡΟΒΑΛΤΑ (Κωμόπολη) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Στο ναό βρίσκεται η σπάνια εικόνα του Αγ. Γεωργίου (16ου-17ου αιώνα) που έφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες από την Μικρά Ασία, πρώτοι κάτοικοι της περιοχής.

ΑΦΥΤΟΣ (Χωριό) ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ
Ναός Αγ. Δημητρίου: τρίκλιτη βασιλική, που ξανακτίστηκε το 1859
Ναός Αγ. Γεωργίου: κτίστηκε το 1867
Ναός Αγ. Αθανασίου
Ναός Αγ. Νικολάου

Ι. Ν. Μεγάλων Ταξιαρχών

ΑΧΛΑΔΟΧΩΡΙ (Χωριό) ΣΕΡΡΕΣ
Τρίκλιτη Βασιλική.

Κοίμηση Θεοτόκου

ΒΑΛΤΟΧΩΡΙ (Χωριό) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Ιστοσελίδα Δήμου Χαλκιδώνας
• http://www.chalkidona.gr/modules.php?op=modload&na... (1 φωτ.)

The Old Metropolis (Megas Theologos)

ΒΕΡΟΙΑ (Πόλη) ΗΜΑΘΙΑ
  The Old Metropolis of Veroia was erected between 1070 and 1080 by Nikitas, the then bishop of the city. It is one of the largest churches built in the Balkans during the Middle Byzantine period; a triple-aisled, timber-roofed basilica, it follows the design of Ayios Demetrios' church in Thessalonike.
  Some wall--paintings that decorate its interior and rank among the most important examples of Byzantine painting belong to the period 1215/16-1224/25, when the city of Beroia was under the rule of Theodoros Angelos, despot of Epirus and later emperor of Thessalonike.
  A few late 13th century and early 14th century wall--paintings, dating perhaps to a little before 1320, also survive and give an indication of the most refined traits of the Palaeologan renaissance.

By kind permission of:Ekdotike Athenon
This text is cited Nov 2003 from the Macedonian Heritage URL below, which contains image.

• http://www.macedonian-heritage.gr/HellenicMacedoni... (1 φωτ.)

Παλιά Μητρόπολη

  Ιδρύθηκε γύρω στα 1070-80 από τον επίσκοπο Βεροίας Νικήτα. Πρόκειται για μεγάλη τρίκλιτη βασιλική με εγκάρσιο κλίτος, σε έναν αρχιτεκτονικό τύπο σπάνιο για την εποχή που αντιπροσωπεύει. Σήμερα της λείπει όλο το νότιο κλίτος που έπεσε μάλλον την εποχή της Τουρκοκρατίας. Παρά την απώλεια αυτή η Παλιά Μητρόπολη μπορεί να θεωρηθεί ως ένα από τα μεγαλύτερα μεσοβυζαντινά κτίσματα που έχουν διατηρηθεί στο χώρο των Βαλκανίων. Φαίνεται ότι μετά την απελευθέρωση της Βέροιας και την εκδίωξη των Φράγκων από το δεσπότη της Ηπείρου Θεόδωρο Κομνηνό Δούκα, λίγο πριν από το 1224, άρχισε η διακόσμηση του ναού με τοιχογραφίες που ολοκληρώθηκε μετά σχεδόν από ένα αιώνα, στις αρχές του 14ου αι. Παλαιότερες θεωρούνται οι τοιχογραφίες της κόγχης του ιερού, όπου εικονίζονται ολόσωμοι ιεράρχες να λειτουργούν, και νεότερες αυτές που διακοσμούν τον ανατολικό τομέα του βόρειου κλίτους του ναού, όπου απεικονίζονται σκηνές από το βίο του Ιωάννη του Προδρόμου.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

Ναός της Αναστάσεως του Σωτήρος Χριστού

  Είναι μονόχωρος ναός των αρχών του 14ου αι. Το περίστωο που υπάρχει γύρω του προστέθηκε στις αρχές του 18ου αι.
  Στα 1314 ο ναός παραχωρήθηκε με χρυσόβουλλο του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β Παλαιολόγου (1282-1328) στον ιερομόναχο Ιγνάτιο Καλόθετο ως καθολικό μονής. Η μονή του Ιγνατίου Καλοθέτου, φίλου του Γρηγορίου Παλαμά, λειτούργησε ανεξάρτητη και αυτοδέσποτη ως το 1329. Το έτος αυτό προσαρτήθηκε ως μετόχι στη μονή της Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους, ενώ ο Ιγνάτιος εγκαταλείπει τη Βέροια για να μείνει λίγα χρόνια κοντά στις Σέρρες και από εκεί στην Κωνσταντινούπολη. Πότε όμως η μονή του Σωτήρα Χριστού πέρασε στη δικαιοδοσία της Μητρόπολης Βέροιας μας είναι άγνωστο.
  Το ναό τοιχογράφησε στα 1315 ο μεγάλος Θεσσαλονικέας ζωγράφος Γεώργιος Καλλιέργης, ένας από τους καλύτερους αντιπροσώπους της Παλαιολόγειας Αναγέννησης στη ζωγραφική. Το έργο του φέρει τη σφραγίδα της ισχυρής ατομικότητας του δημιουργού του. Ο ιδεαλισμός του και η αδιαφορία του για την εξωτερική μίμηση των πραγμάτων τον οδήγησαν στο εσωτερικό κοίταγμα της ανθρώπινης ψυχής. Η απουσία κραυγαλέας κίνησης στα σώματα εμφανίζει ένα έργο ισορροπημένο, ήρεμο και αρμονικό.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

Resurrection of Christ the Saviour church

  The single-aisled church of Christ was once the katholikon of a 14th century stavropegiac monastery (so called as the patriarchal cross is thrust into the ground of each such monastery to signify the latter is subject immediately to the Patriarchate of Constantinople).
  Documents issued by the patriarch Niphon and the emperor Andronikos II in 1314 transferred ownership of the church to the monk Ignatios Kalothetos, a personal friend of Grigorios Palamas, at the time leading an ascetic life in the monastery of Timios Prodromos in the vicinity of Beroia.
  Ignatios invited the Thessalonikan Georgios Kalliergis -- the "outstanding painter in all Thessaly" (as the artist grandiosely signs himself in the donor's inscription within the church) -- to decorate the monastery.
  Kalliergis' work, which still excites admiration today, is one of the rarest achievements of the Palaeologan renaissance in the realm of painting. His wall-paintings are characterised by the use of many colours and show the artist's profound theological knowledge which was influenced by the work of his contemporary Thessalonikan scholars.

By kind permission of:Ekdotike Athenon
This text is cited Nov 2003 from the Macedonian Heritage URL below, which contains image.

• http://www.macedonian-heritage.gr/HellenicMacedoni... (1 φωτ.)

Αγιος Βλάσιος

  Ναός των αρχών του 14ου αι. που δέχθηκε ποικίλες επεμβάσεις κατά το 16ο αι. Στην αρχική του φάση πρέπει να ήταν μονόχωρος.
  Οι θαυμάσιες τοιχογραφίες του ιερού και του νότιου τοίχου της αρχικής φάσης συνδέονται τελευταία με το όνομα και την παρουσία του Γεώργιου Καλλιέργη στη Βέροια. Μερικές άλλες τοιχογραφίες του ναού είναι έργα του 16ου και 17ου αι.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

Ναός Παναγίας Δεξιάς

  Διαπιστώθηκε πριν από λίγα χρόνια ότι ο ενοριακός (παλαιότερα) ναός της Παναγίας Δεξιάς διατηρεί τοιχογραφίες του 14ου αι. στο χώρο του ιερού. Το μεγαλύτερο τμήμα του βυζαντινού ναού κατεδαφίστηκε στις αρχές του 19ου αι. και τη θέση του πήρε η τρίκλιτη βασιλική που βλέπουμε σήμερα.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

Ναός του Αγίου Κηρύκου και Ιουλίτας

  Είναι γνωστό ότι ο ναός ήταν καθολικό πατριαρχικής μονής στα 1395. Παραμένει ωστόσο άγνωστο το πότε ιδρύθηκε, αν και στην εξωτερική όψη του ιερού υπάρχει επιγραφή με πλίνθους που αναφέρει κάποιον επίσκοπο Μακάριο, για τον οποίο όμως δεν υπάρχουν άλλα στοιχεία, ούτε είναι βέβαιο ότι υπήρξε επίσκοπος Βεροίας. Ήταν το μοναδικό μνημείο της Βέροιας που είχε τρούλο. Ο τρούλος πρέπει να έπεσε κατά το 16ο αι., οπότε όλο το μνημείο επισκευάστηκε και τοιχογραφήθηκε για δεύτερη φορά στα 1589. Ενδιαφέρον παρουσιάζει από αρχιτεκτονική άποψη η ανατολική όψη του μνημείου με τη φροντισμένη τοιχοδομία και τον κεραμοπλαστικό διάκοσμο.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

The church of Ayios Kirykos and Ioulitta

  Famous for its tile decoration, the church of Ayios Kirykos and Ioulitta was built in the mid-14th century by bishop Makarios as a convent for men at Beroia.
  The stavropegiac and patriarchal character of the monastery was called into question in 1395 by the local metropolitan. We do not know the outcome of the subsequent conflict between the Patriarchate and the metropolis, but it is clear that by some date in the 16th century the monastery had lost its stavropegiac and patriarchal identity.
  The church has undergone various repairs in the course of its long history, but retains a section of the original mid-14th century wall decoration and some late 15th century murals, together with others of 1589. The latter are the work of a local painter of no particular merit, who also decorated other churches in Beroia and its vicinity up to the year 1607.

By kind permission of:Ekdotike Athenon
This text is cited Nov 2003 from the Macedonian Heritage URL below, which contains image.

• http://www.macedonian-heritage.gr/HellenicMacedoni... (1 φωτ.)

Ναός Αγίων Θεοδώρων

Με τοιχογραφίες του 14ου αιώνα.

Ναός Βαγγελιστρίας

  Μέρος του νότιου τοίχου του ναού είναι βυζαντινό. Ο υπόλοιπος έχει ποικίλες επισκευές. Διατηρεί τοιχογραφίες σε δύο στρώματα, μόνο στο νότιο τοίχο. Οι νεότερες, του 1682, έχουν αποκολληθεί και πρόκειται να τοποθετηθούν στους γυμνούς τοίχους της βόρειας και δυτικής πλευράς του ναού.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

Ναός Παναγίας Χαβιάρας

  Στην αρχή ο ναός ήταν μονόχωρος. Από αυτή τη φάση έχει μείνει ο ανατολικός τοίχος με τοιχογραφίες, ίσως του τέλους του 14ου ή των αρχών του 15ου αι. έχει τη μορφή τρίκλιτης βασιλικής με ευρύχωρο νάρθηκα. Το σχήμα αυτό διατηρεί ως τις μέρες μας. Στα 1492 χρονολογείται η παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας στο νάρθηκα και στα 1598 οι τοιχογραφίες των κλιτών του κυρίως ναού.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

Ναός Αγίου Προκοπίου

  Μονόχωρος ναός αρχικά. Τον 17ο αι. διαμορφώνεται σε μια ευρύχωρη τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα, όπου ο δυτικός τοίχος του αρχικού ναού διαχώριζε τώρα το κεντρικό κλίτος από το νάρθηκα. Στον τοίχο αυτό υπάρχουν και οι παλαιότερες τοιχογραφίες, ενώ οι υπόλοιπες του κυρίως ναού χρονολογούνται στα 1607.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

Ναός Αγίου Παταπίου

  Τμήμα της αρχικής τρίκλιτης βασιλικής του Αγίου Παταπίου, που χρονολογείται στο 15ο αι., εντάχθηκε αργότερα σε έναν μεγαλύτερο ναό και λειτουργούσε ως διακονικό του νέου ναού. Το τμήμα αυτό διατηρεί τοιχογραφίες του 15ου και 16ου αι.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

Ναός Αγίου Νικολάου της Γούρνας

  Τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική. Διατηρεί τοιχογραφίες του 15ου αι. στην κόγχη του ιερού, του 1525 στο νάρθηκα. Η διακόσμηση των κλιτών που επικάλυψε παλαιότερες τοιχογραφίες άρχισε στα 1638 και ολοκληρώθηκε στα 1642.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

Ναός Αγίας Αννας

Δίκλιτος ναός με τοιχογραφίες του 15ου και του 16ου/17ου αιώνα.

Ναός Αγίου Γεωργίου του Μικρού

  Ο χώρος του ιερού ανήκει στην αρχική φάση του ναού που χρονολογείται στο 15ο αι. Οι τοιχογραφίες αυτού του τμήματος είναι σημαντικές για τη μελέτη της ζωγραφικής του δυτικομακεδονικού χώρου τον 15ο αι. Αργότερα μεγάλωσαν τον ναό και του έδωσαν τη μορφή τρίκλιτης βασιλικής. Μερικές παραστάσεις στο βόρειο κλίτος, που απεικονίζουν σκηνές του βίου του αγίου Γεωργίου, χρονολογούνται στα 1643.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

Γοργοεπήκοος

  Ο μονόχωρος αρχικός ναός της Γοργοεπηκόου, κτίσμα με τοιχογραφίες του 15ου αι., λειτούργησε αργότερα, στο τέλος του 18ου-αρχές του 19ου αι., ως διακονικό ενός ναού που έχει μορφή τρίκλιτης βασιλικής.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

Παναγία Παντάνασσα ή Παλαιοφορίτισσα

  Τρίκλιτη βασιλική με ενδιαφέρουσα μορφολογία στην ανωδομή. Στον βόρειο κλίτος διατηρούνται τοιχογραφίες του 15ου αι. Μια δεύτερη τοιχογράφηση του ναού έγινε στα 1730. Οι τοιχογραφίες του 1730 αποτελούν το τελευταίο χρονικά σημαντικό ζωγραφικό σύνολο που διατηρήθηκε στη Βέροια.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

Ναός Αγίου Ανδρέα

  Ο πιο μικρός και ένας από τους συμπαθέστερους ναούς της Βέροιας. Διατηρεί ελάχιστα δείγματα της αρχικής τοιχογράφησης τους 15ου αι., όσα έμειναν άθικτα από τη νέα τοιχογράφηση του 1720.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

Ναός της Υπαπαντής ή Παναγούδα

  Δίκλιτη βασιλική με νάρθηκα. Είναι χτισμένη στη θέση παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Ο χώρος του ιερού διατηρεί τοιχογραφίες του 15ου αι. Ο υπόλοιπος ναός τοιχογραφήθηκε στα 1706.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

Ναός Αγίου Νικολάου του μοναχού Ανθιμου

  Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική με ευρύχωρο νάρθηκα και χρονολογείται μετά τα μέσα του 16ου αι. Ο ζωγραφικός διάκοσμος του ναού άρχισε τον 1565 και ολοκληρώθηκε το 1570. Τη σταδιακή τοιχογράφηση ανέλαβαν τουλάχιστον τρεις ζωγράφοι, ανώνυμοι, από τους οποίους ο επιδεξιότερος και ένας από τους μεγαλύτερους μεταβυζαντινούς ζωγράφους του δυτικομακεδονικού χώρου ζωγράφισε στην κόγχη του ιερού του Αγίου Νικολάου.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

Ναός Αγίου Νικολάου του άρχοντος Καλοκρατά

Τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική του 16ου αιώνα με τοιχογραφίες του 1566.

Ναός Αγίου Νικολάου της Μακαριώτισσας

  Ευρύχωρος μονόχωρος ναός με νάρθηκα. Τοιχογραφίες διατηρεί μόνο ο δυτικός τοίχος του κυρίως ναού και το ιερό. Χρονολογούνται στα 1571. Οι επιγραφές αναφέρουν ως κτητόρισα κάποια μοναχή Ρεβέκκα, πράγμα που καθιστά πιθανή την άποψη ότι ο ναός υπήρξε καθολικό γυναικείας μονής.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

Ναός Μεγάλων Αγίων Αναργύρων

  Μόνο ο χώρος του ιερού ανήκει στην αρχική φάση του μνημείου. Διαπιστώθηκε ότι έχει τοιχογραφίες του 16ου-17ου αι. Ο υπόλοιπος ναός έχει τη μορφή πεντάκλιτης βασιλικής των αρχών του 19ου αι.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

Ναός Αγίου Νικολάου (γνωστός ως Αγιος Σπυρίδων)

Τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με τοιχογραφίες του 1616.

Ναός Αγίου Ανδρέα

Μικρός μονόχωρος ναός με τοιχογραφίες των αρχών του 17ου αιώνα.

Παντοκράτορας

  Δίκλιτη βασιλική με στοά στη νότια πλευρά της. Ο κυρίως ναός είναι παλαιότερος του 1689, όταν προστέθηκε η νότια στοά. Μερικές τοιχογραφίες του ναού χρονολογούνται στα 1727.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

Ναός Μικρών Αγίων Αναργύρων

Μονόχωρος ναός του 18ου αιώνα.

Αγιος Σάββας της Κυριώτισσας

  Ναός των αρχών του 14ου αι. που δέχθηκε ποικίλες επεμβάσεις κατά το 16ο αι. Στην αρχική του φάση πρέπει να ήταν μονόχωρος.
  Οι θαυμάσιες τοιχογραφίες του ιερού και του νότιου τοίχου της αρχικής φάσης συνδέονται τελευταία με το όνομα και την παρουσία του Γεώργιου Καλλιέργη στη Βέροια. Μερικές άλλες τοιχογραφίες του ναού είναι έργα του 16ου και 17ου αι.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

Αγιος Γεώργιος του Αρχοντος Γραμματικού

  Μνημείο που δέχθηκε ποικίλες επεμβάσεις και προσθήκες κατά το 14ο-16ο-17ο αι. Επρόκειτο για τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική στην αρχική του χάραξη. Διατηρεί τοιχογραφίες του 14ου αι. στη Ν.Α. περιοχή του αρχικού πυρήνα, του 1518 στη δυτική πρόσοψη του αρχικού πυρήνα, του 1603 στο κεντρικό κλίτος, του 1629 στο νότιο κλίτος και του 1718 στο βόρειο κλίτος. Από αυτή την παράθεση είναι φανερό ότι ο ναός του Αγίου Γεωργίου είναι από τα πιο ενδιαφέροντα μνημεία της Βέροιας.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

Ναός Αγίας Παρασκευής

  Μονόχωρος ξυλόστεγος ναός του 14ου αι. με μεταγενέστερες επισκευές και προσθήκες. Η τελευταία επέμβαση στο μνημείο πρέπει να έγινε το 18ο αι., όταν τοιχογραφίες του 1683 κάλυψαν τις παλαιότερες. Η αποκόλληση μέρους των τοιχογραφιών του 1683 (τοποθετήθηκαν στο νότιο τοίχο του ναού, όπου δεν υπήρχε ζωγραφική) αποκάλυψε εξαίρετες τοιχογραφίες του 14ου αι., στο βόρειο τοίχο του κυρίως ναού. Εντυπωσιάζουν οι μικρές διαστάσεις των παριστανόμενων αγίων, με το βαθύ και στοχαστικό βλέμμα, αλλά και η εκπληκτική ικανότητα του ζωγράφου στη χρήση του χρώματος. Η παράσταση Δευτέρας Παρουσίας στη δυτική όψη του ναού χρονολογείται στο 15ο αι.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου Βέροιας (1986).

Αγιος Αθανάσιος

ΓΑΛΑΤΑΔΕΣ (Κωμόπολη) ΓΙΑΝΝΙΤΣΑ
Στο νεκροταφείο των Γαλατάδων βρίσκεται ο ναός του Αγίου Αθανασίου. Υπολογίζεται ότι χτίστηκε πριν το 1806, χρονολογία που αναγράφεται στην εικόνα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Είναι βασιλικού ρυθμού, τρίκλιτη με ξυλόγλυπτο τέμπλο. Στα υπέρθυρα φέρει τοιχογραφίες των Αγίων Αθανασίου και Νικολάου, αντιστοίχως στο νότιο και δυτικό υπέρθυρο. Στα επιστήλια εικονίζονται παραστάσεις από την Παλαιά Διαθήκη. Ακόμη, υπάρχουν φορητές εικόνες των Δώδεκα Αποστόλων, του Αγίου Δημητρίου, της Θεομήτορος, της Αγίας Παρασκευής, του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, του Χριστού, του Αγίου Αθανασίου, του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου (1806) και του Αγίου Γεωργίου. Ο ναός έχει δύο εισόδους, στη νότια και δυτική πλευρά του, ενώ φωτίζεται από φεγγίτες που βρίσκονται στην ανακαινισμένη οροφή. Σήμερα ο ναός χρησιμοποιείται για την τέλεση των νεκρώσιμων ακολουθιών.

Το κείμενο παρατίθεται τον Μάιο 2005 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Δήμου Μεγάλου Αλεξάνδρου

• http://www.dimos-meg-alexandrou.gr/greek/gala_naoi... (2 φωτ.)

Η νέα εκκλησία του Αγίου Αθανασίου

Στο κέντρο του χωριού, δίπλα από το Δημοτικό Σχολείο βρίσκεται ο νέος Ι.Ν. Αγίου Αθανασίου. Πρόκειται για μια επιβλητική εκκλησία βυζαντινού ρυθμού με τρούλο και σύγχρονο κωδωνοστάσιο με πέντε καμπάνες, οι οποίες χτυπάνε με ηλεκτρονικό μηχανισμό. Ο ναός θεμελιώθηκε το 1949 και εγκαινιάστηκε το 1961. Στο εσωτερικό του φέρει αγιογραφίες. Δίπλα του υπάρχει το πνευματικό κέντρο του ναού, το οποίο λειτουργεί και ως αίθουσα δεξιώσεων.

Ιστοσελίδα Δήμου Μεγάλου Αλεξάνδρου
• http://www.dimos-meg-alexandrou.gr/greek/gala_naoi... (3 φωτ.)

Κοίμησις της Θεοτόκου ή Ιερά Μητρόπολις Γιαννιτσών

ΓΙΑΝΝΙΤΣΑ (Πόλη) ΠΕΛΛΑ
1862
  Ο Ιερός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου ή Ιερά Μητρόπολη Γιαννιτσών, τύπος τρίκλιτης βασιλικής, ο οποίος περατώθηκε το 1860 και σύμφωνα με την παράδοση, κατά την ανέγερσή του στην κατασκευή της λάσπης συχνά χρησιμοποιήθηκε κρασί αντί για νερό.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο της Νομαρχιακής Επιτροπής Τουριστικής Προβολής Πέλλας.

  Είναι ο πιο παλιός και ο πιο ιστορικός ναός της πόλης των Γιαννιτσών. Χτίστηκε το 1867. Για την κατασκευή της εκδόθηκε σουλτανικό φιρμάνι το 1858. Όμως η εκκλησία έγινε πολύ πιο μεγάλη από αυτή που όριζε το φιρμάνι. Το καμπαναριό με την καμπάνα λειτούργησαν για πρώτη φορά το 1880. Από το 1924 έως το 1932 λειτούργησε ως Μητροπολιτικός ναός έδρα της Μητρόπολης Γιαννιτσών και Γουμενίσσης. Είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με γυναικωνίτη, αλλά χωρίς νάρθηκα. Το μεσαίο κλίτος είναι πολύ μεγαλύτερο από τα δυο πλευρικά. Ιδιαίτερα αξιόλογη είναι η εικόνα της Παναγίας ένθρονης.

Το κείμενο παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, του Δήμου Γιαννιτσών

Municipality of Giannitsa WebPage
• http://www.giannitsa.gr/axiotheata/koimiseos%20the... (1 φωτ.)

Αγιος Αθανάσιος

ΓΡΙΒΑ (Χωριό) ΚΙΛΚΙΣ
Χτίστηκε το 817.

Αγιος Αθανάσιος

ΓΥΨΟΧΩΡΙ (Οικισμός) ΠΕΛΛΑ
Στο νεκροταφείο του Γυψοχωρίου βρίσκεται ο Ιερός Ναός του Αγίου Αθανασίου, ο οποίος χρονολογείται τον 19ο αιώνα. Σε σωζόμενη επιγραφή αναγράφεται η χρονολογία 1851. Ο ναός είναι τρίκλιτος βασιλικού ρυθμού με ξύλινη οροφή και νάρθηκα, χαρακτηριστικά που σπανίζουν σήμερα σε εκκλησίες. Οι τοιχογραφίες που τον περιβάλλουν εσωτερικά θεωρούνται σπάνιας ομορφιάς και τέχνης.
Οι κάτοικοι αναφέρουν με ενθουσιασμό τον σημαντικό και καθοριστικό ρόλο του ναού κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα, καθώς υπήρχαν πολλοί χωριανοί αγωνιστές Μακεδονομάχοι. Δίπλα από αυτόν τον ναό και στον ίδιο χώρο βρίσκεται η καινούρια εκκλησία του Αγίου Αθανασίου, η οποία θεμελιώθηκε το 1965 και λειτούργησε το 1972. Ημέρα εορτασμού της είναι η 18η Ιανουαρίου.

Το κείμενο παρατίθεται τον Μάιο 2005 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Δήμου Μεγάλου Αλεξάνδρου

• http://www.dimos-meg-alexandrou.gr/greek/gypso_nao... (2 φωτ.)

Βασιλική Αγίου Δημητρίου

ΔΙΑΒΑΤΑ (Κωμόπολη) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Στον οικισμό Διαβατών στην Ιωνία υπάρχει μία τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική εκκλησία του 1742, ο Ι.Ν. του Αγίου Δημητρίου. Ο ναός έχει χαρακτηριστεί επίσημα ως βυζαντινό μνημείο. Το τέμπλο του είναι ένα έξοχο έργο τέχνης, ζωγραφιστό και με ξυλόγλυπτες διακοσμήσεις, διατηρημένο μέχρι σήμερα σε άριστη κατάσταση και εκπονείται αναπαλαίωση του ναού και η συντήρηση των αγιογραφιών.

Ιστοσελίδα Δήμου Εχεδώρου
• http://www.echedoros.gr/Analisi%20800x600/link2.ht...

Αγιος Γεώργιος

ΔΡΟΣΕΡΟ (Χωριό) ΓΙΑΝΝΙΤΣΑ
  Στο νεκροταφείο του χωριού βρίσκεται ο Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου Δροσερού. Ο ναός χτίστηκε το 1863 στο οικόπεδο κάποιου Aγγλου ονομαζόμενου Aμποτ, όταν Μητροπολίτης Μογλενών (Αριδαίας) ήταν ο κ.Ιωάννης Ραμπατζάκης, ο οποίος αργότερα εξισλαμίστηκε. Είναι βασιλικού ρυθμού με νάρθηκα και γυναικωνίτη. Υπάρχει εγχάρακτη επιγραφή με χρονολογία 1863. Εσωτερικά σώζει τοιχογραφίες στα δύο επιστύλια κιονοστοιχιών. Το τέμπλο, το οποίο είναι σκαλισμένο στο Aγιο Όρος, έχει ξυλόγλυπτο και γραπτό λαϊκό διάκοσμο και εικόνες χρονολογημένες στα 1863 και 1864. Πλούσια διακόσμηση διατηρείται στην οροφή, στο νάρθηκα και στο πολύχρωμο θωράκιο του γυναικωνίτη.
  Στην Ωραία Πύλη του τέμπλου υπάρχει η χρονολογία "1890". Φορητές εικόνες, βιβλία και κειμήλια του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα, σώζονται στον χώρο του Ιερού Βήματος. Εξωτερικά έχει επιχρισθεί με παχύ στρώμα ασβέστη και έχει κατεδαφιστεί το παλιό καμπαναριό του. Ο πρώτος ιερέας του ναού ήταν ο πατέρας Ιωάννης Ζαβλάρης. Ο ναός διατηρείται ως έχει και λειτουργεί περιστασιακά.

Το κείμενο παρατίθεται τον Μάιο 2005 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Δήμου Μεγάλου Αλεξάνδρου

Ιστοσελίδα Δήμου Μεγάλου Αλεξάνδρου
• http://www.dimos-meg-alexandrou.gr/greek/dro_naoi_... (1 φωτ.)

Παλαιά Μητρόπολη - Ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου

ΕΔΕΣΣΑ (Πόλη) ΠΕΛΛΑ
  Τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική του 14ου αιώνα, αφιερωμένη στο Χριστό, Σοφία και Λόγο του Θεού. Ο βόρειος και ο νότιος τοίχος της εκκλησίας είναι επισκευασμένος στα μέσα του 17ου αιώνα, ενώ ο μεταγενέστερος νάρθηκας είναι κτίσμα της δεκαετίας του 1920. Τοιχογραφίες διατηρούνται στο ιερό βήμα, στις επιφάνειες επάνω από τις κιονοστοιχίες, στα εσωρράχια των τόξων και τους πεσσούς. Οι παλαιότερες τοιχογραφίες χρονολογούνται γύρω στα 1380. Αξιόλογο είναι το ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού, των μέσων του 18ου αιώνα, με εικόνες του ζωγράφου Αποστόλη Λογγιανού Βοδενιότη (1761).
  Την δεκαετία του 1970 έγιναν εκτεταμένες αναστηλωτικές εργασίες, κατά τις οποίες απομακρύνθηκαν από τον κυρίως ναό προσθήκες του 1920, που αλλοίωναν τη μορφή του. Στο ίδιο πνεύμα, έγιναν εργασίες και στο νάρθηκα που ολοκληρώθηκαν το 1997.

Το κείμενο παρατίθεται τον Μάιο 2003 από την ακόλουθη ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού.

Ιστοσελίδα Υπουργείου Πολιτισμού
• http://www.culture.gr/2/21/212/21211n/g212kn10.htm...

Παλαιά Μητρόπολη

  Στους βυζαντινούς χρόνους ανάμεσα στις πόλεις-κάστρα που ξεχώρισαν για την θέση και την ικανότητά τους είναι και η Εδεσσα "Το θεοφρούρητο κάστρο των Βοδενών". Απο τις πολλαπλές καταστροφές μόνο δύο μνημεία σώζονται απο τους βυζαντινούς χρόνους, ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου (Παλαιά Μητρόπολη και ο ναός του Πέτρου και Παύλου).
  Η παλαιά Μητρόπολη βρίσκεται στην συνοικία Βαρόσι, ανάμεσα στο Μητροπολιτικό Μέγαρο και το Παρθεναγωγείο. Η ανέγερσή της τοποθετείται στο δεύτερο μισό του 14ου αι, λίγο πριν την κατάληψη της Εδεσσας απο τους Τούρκους. Είναι μία περίοδος που ανθεί η παλαιολόγεια τέχνη και παρατηρείται ανέγερση μεγάλου αριθμού ναών και κτιρίων.
  Το κτίσμα είναι Τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική του 14ου αιώνα, αφιερωμένη στο Χριστό, Σοφία και Λόγο του Θεού. Ο βόρειος και ο νότιος τοίχος της εκκλησίας είναι επισκευασμένος στα μέσα του 17ου αιώνα, ενώ ο μεταγενέστερος νάρθηκας είναι κτίσμα της δεκαετίας του 1920. Τοιχογραφίες διατηρούνται στο ιερό βήμα, στις επιφάνειες επάνω από τις κιονοστοιχίες, στα εσωρράχια των τόξων και τους πεσσούς. Οι παλαιότερες τοιχογραφίες χρονολογούνται γύρω στα 1380. Αξιόλογο είναι το ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού, των μέσων του 18ου αιώνα, με εικόνες του ζωγράφου Αποστόλη Λογγιανού Βοδενιότη (1761).
  Την δεκαετία του 1970 έγιναν εκτεταμένες αναστηλωτικές εργασίες, κατά τις οποίες απομακρύνθηκαν από τον κυρίως ναό προσθήκες του 1920, που αλλοίωναν τη μορφή του. Στο ίδιο πνεύμα, έγιναν εργασίες και στο νάρθηκα που ολοκληρώθηκαν το 1997.
  Αρχικά ο ναός ήταν αφιερωμένος στον Ιησού Χριστό με το όνομα Αγία Σοφία. Αργότερα όμως, τον 17ο αι, μετονομάστηκε σε Ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου για να αποτραπεί η μετατροπή της σε τζαμί (σσ. Εδεσσαίοι πρόκριτοι είπαν ψέματα στους Τούρκους για το όνομα της εκκλησίας διότι είχε εκδοθεί διαταγή απ' τον Σουλτάνο όποια εκκλησία λέγεται Αγία Σοφία να μετατρέπεται σε τζαμί). Στους νεώτερους χρόνους αποκαλείται Μητρόπολη ως Μητροπολιτικός Ναός. Αξιόλογοι θεωρούνται οι κίονες, οι οποίοι προέρχονται απο παλαιότερο ναό. Ειδικά ο ανατολικός κίονας έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ενώ παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με αντίστοιχο της Ραβέννας. Επίσης αξιόλογα θεωρούνται τέμπλο και ο επισκοπικός θρόνος (18ος αι). Σημαντικές ακόμα είναι οι τοιχογραφίες οι οποίες παρουσιάζονται σε δύο στρώματα με τις παλαιότερες να χρονολογούνται τον 14ο αι. ενώ οι νεώτερες τον 17ο αι. Τέλος σώζεται κτητορική επιγραφή ανάμεσα στις τοιχογραφίες του 14ου αι. με τα ίχνη (Η ΣΟ)ΦΙΑ ΤΟΥ Θ(ΕΟ)Υ που επαληθεύουν την παράδοση και επιβεβαιώνουν τα ιστορικά στοιχεία για αφιέρωμα του ναού στην Σοφία του Θεού.
Τα Στοιχεία είναι απο άρθρο της κας Κλεοπάτρας Θεολογίδου-11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και απο το Υπουργείο Πολιτισμού

Το κείμενο παρατίθεται τον Μάιο 2003 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Δήμου Εδεσσας

Municipality of Edessa WebPage
• http://www.edessacity.gr/tourism/ed800-13_el.htm (5 φωτ.)

O ναός του Πέτρου & Παύλου

Ιστοσελίδα Δήμου Εδεσσας
• http://www.edessacity.gr/tourism/ed800-12_el.htm (2 φωτ.)

Αγιος Νικόλαος

ΕΛΑΙΩΝΑΣ (Χωριό) ΣΕΡΡΕΣ
  Ο Αγιος Νικόλαος βρίσκεται στον Ελαιώνα Σερρών και ανήκει στον τύπο του εγγεγραμμένου σταυροειδούς ναού. Χρονολογείται στον 12ο αιώνα. Ο νάρθηκας του ναού οικοδομήθηκε το 1851.
  Το μνημείο είχε ανέκαθεν στατικά προβλήματα. Η κατάσταση του επιδεινώθηκε από τη σεισμική δραστηριότητα που σημειώθηκε στην περιοχή το 1985. Παρουσίασε μεγάλες ρηγματώσεις και απόκλιση των κιόνων από την κατακόρυφο. Το 1986 έγιναν κατεπείγουσες εργασίες υποστήλωσης του ναού. Το 1990 εγκρίθηκε μελέτη για την προσωρινή στερέωσή του.
  Το 1990-1991 οι εργασίες που έγιναν στο μνημείο (παρακολούθηση των παραμορφώσεων, αφαίρεση επιχρισμάτων, εφαρμογή τσιμεντενεμάτων, διάτρηση και τοποθέτηση κοχλίων στο ύψος των ελκυστήρων, τοποθέτηση μεταλλικού σκελετού που παραλαμβάνει τα φορτία της ανωδομής αντί για τους μαρμάρινους κίονες) εξασφάλισαν τη στατική του επάρκεια και επέτρεψαν την επαναλειτουργία του.
  Οι εργασίες οδήγησαν, επίσης, στην αποκάλυψη σημαντικών βυζαντινών τοιχογραφιών, κάτω από νεώτερο στρώμα τοιχογραφιών του περασμένου αιώνα. Προβλέπεται συντήρηση και αποκόλληση του πρώτου στρώματος των τοιχογραφιών και συμπληρωματικές εργασίες έμφραξης των ρωγμών. type. It is dated to the 12th century but the narthex was built much later, in 1851.
  The monument has always faced stability problems but its condition was worsened by the earthquakes of 1985. Cracks appeared on the walls and the columns were moved off their vertical axis. In 1986 the church was supported and in 1990 a study for its provisional restoration was approved.
990 εγκρίθηκε μελέτη για την προσωρινή στερέωσή του.
  Το 1990-1991 οι εργασίες που έγιναν στο μνημείο (παρακολούθηση των παραμορφώσεων, αφαίρεση επιχρισμάτων, εφαρμογή τσιμεντενεμάτων, διάτρηση και τοποθέτηση κοχλίων στο ύψος των ελκυστήρων, τοποθέτηση μεταλλικού σκελετού που παραλαμβάνει τα φορτία της ανωδομής αντί για τους μαρμάρινους κίονες) εξασφάλισαν τη στατική του επάρκεια και επέτρεψαν την επαναλειτουργία του.
  Οι εργασίες οδήγησαν, επίσης, στην αποκάλυψη σημαντικών βυζαντινών τοιχογραφιών, κάτω από νεώτερο στρώμα τοιχογραφιών του περασμένου

Το κείμενο παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2003 από την ακόλουθη ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού, η οποία περιλαμβάνει και φωτογραφία.

Ιστοσελίδα Υπουργείου Πολιτισμού
• http://www.culture.gr/2/21/212/21212n/g212ln03.htm... (1 φωτ.)

ΕΛΕΥΘΕΡΙΟ-ΚΟΡΔΕΛΙΟ (Προάστιο της Θεσσαλονίκης) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Ιστοσελίδα Δήμου Ελευθερίου Κορδελίου
• http://www.eleftherio-kordelio.gr/o_dimos_mas/naoi... (4 φωτ.)

Αγιος Δημήτριος

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ (Πόλη) ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
  Ο ναός του Αγίου Δημητρίου βρίσκεται στο κέντρο σχεδόν της παλιάς πόλης της Θεσσαλονίκης -βορειοανατολικά της Αρχαίας Αγοράς- σε επαφή με τη σημερινή οδό Αγίου Δημητρίου, που ακολουθεί τη χάραξη αρχαίας οδού της πόλης.
  Είναι κτισμένος σε σχήμα πεντάκλιτης βασιλικής, του λεγόμενου "Ελληνιστικού" τύπου, αλλά με πολλά ιδιαίτερα και σπάνια χαρακτηριστικά σε σχέση με άλλους ναούς της ίδιας περιόδου στην Ελλάδα. Είναι ξυλόστεγο κτίσμα χωρίς θόλο, με διαστάσεις κάτοψης 43,58 μ. (μήκος) και 33 μ. (πλάτος). Εσωτερικά χωρίζεται με 4 σειρές μαρμάρινων κιονοστοιχειών σε 5 κλίτη (πεντάκλιτη), ενώ ένα 6ο κλίτος διαμορφώνεται κάθετα στα προηγούμενα, όπου η Αγία Τράπεζα και το ιερό. Το μεσαίο κλίτος, πιο πλατύ από τα άλλα, υπερυψώνεται και κυριαρχεί σαν όγκος, ενώ τα πλάγια στεγάζονται κλιμακωτά με στέγες, δίνοντας τη δυνατότητα να δημιουργηθούν πολύσχημα παράθυρα στους πλάγιους τοίχους (μονόλοβα, δίλοβα και πολύλοβα).
  Στο μεγαλύτερο μέρος του μνημείου διατηρείται η παλιά τοιχοποιϊα διαμορφωμένη από ανισόδομη αργολιθοδομή και πλινθοδομή, που σχηματίζει περίτεχνα τόξα πάνω από τις θύρες και τα παράθυρα.
  Όταν το 324 μ.Χ., ο Μέγας Κωνσταντίνος όρισε το χριστιανισμό σαν επίσημη θρησκεία του κράτους, οι χριστιανοί της Θεσσαλονίκης έσπευσαν αμέσως να τιμήσουν το συμπολίτη τους μεγαλομάρτυρα Αγιο Δημήτριο κτίζοντας ένα μικρό ναό ("οικίσκο") στο χώρο όπου (κατά την παράδοση) είχε μαρτυρήσει και ταφεί ο Αγιος, κοντά στο υπόγειο ερειπωμένου ρωμαϊκού λουτρού, δίπλα στο "στάδιο" της πόλης. Δεν πέρασε πολύς καιρός και ο χώρος αυτός του μικρού ναϊσκου του Αγίου Δημητρίου έγινε κέντρο λατρείας του Αγίου όχι μόνο για τη Θεσσαλονίκη, αλλά και για ολόκληρο το χριστιανικό κόσμο. Πιστοί από όλα τα μέρη του κράτους κατέφθαναν στη Θεσσσαλονίκη για να προσευχηθούν στον τάφο του Αγίου ή για να θεραπευθούν από βαριές ασθένεις με το μύρο που ανάβλυζε από τον τάφο του. Μεταξύ των προσκυνητών ήταν και ο έπαρχος του Ιλλυρικού Λεόντιος, από το Σύρμιο, που θεραπεύθηκε τελείως από την ασθένεια που έπασχε. Τότε ο Λεόντιος, από ευγνωμοσύνη προς τον Αγιο Δημήτριο, έκτισε γύρω στο 413 στην ίδια θέση του ναϊσκου που υπήρχε, νέο, επιβλητικό ναό προς τιμήν του Αγίου Δημητρίου, που κυριαρχούσε σαν κτίσμα σε ολόκληρη τη Θεσσαλονίκη, καθώς μάλιστα ήταν κτισμένος στην αρχή της ανηφόρας για την Ανω Πόλη. Είναι ο ναός που με διάφορες προσθήκες, επισκευές και διαρρυθμίσεις σώθηκε μέχρι τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, οπότε καταστράφηκε, για να αναστηλωθεί στη συνέχεια με μεγάλη πιστότητα.
  Η είσοδος στο ναό γινόταν στην αρχή από τη δυτική πλευρά, όπου υπήρχε μεγάλη ορθογώνια αυλή με περιστύλιο (αίθριο, ή "atrium"), στη μέση της οποίας ήταν τοποθετημένη η "φιάλη", μαρμάρινη στεγασμένη λεκάνη, όπου οι πιστοί έπλεναν τα χέρια τους προτού μπουν στο ναό.
  Στο βόρειο τμήμα του ναού αμέσως μετά το νάρθηκα, υπάρχουν υπάρχουν 3 αίθουσες που είχαν κτιστεί πιθανότατα πριν από το ναό και ίσως να αποτελούν τμήματα του παλιού ρωμαϊκού λουτρού, κοντά στο οποίο -κατά τις γραπτές παραδόσεις- τάφηκε ο Αγιος Δημήτριος. Στη μία από τις μικρές αυτές αίθουσες, ίσως μετά την άλωση από τους Τούρκους, μεταφέρθηκε το λείψανο του Αγίου Δημητρίου, για να διατηρηθεί έτσι στην παράδοση σαν ο τάφος του Αγίου.
  Σύμφωνα με την παράδοση και τις γραπτές μαρτυρίες, στην αριστερή πλευρά του μεσαίου κλίτους του ναού, περίπου στη μέση, τοποθετήθηκε αρχικά το λείψανο του Αγίου "υπό την γην", ενώ στο πάνω μέρος κατασκευάσθηκε ένα εξαγωνικό μικρό κτίσμα, το "Κιβώριο", από ασήμι και χρυσάφι. Από τον τάφο του Αγίου Δημητρίου και ειδικά από τη Λάρνακα -όπου είχε τοποθετηθεί το λείψανό του στο"Κιβώριο"-, "ανέβρυεν" το θαυματουργό "μύρο", για το οποίο υπάρχουν πολλές γραπτές μαρτυρίες. Προηγούμενα, στο χώρο της σημερινής "κρύπτης", που βρίσκεται κάτω από το τμήμα του ιερού, υπήρχε "αγίασμα" που επικοινωνούσε ισόπεδα με τη σημερινή οδό του Αγίου Νικολάου, ανατολικά του ναού.
  Ο ναός του Αγίου Δημητρίου μεταξύ των ετών 629-634, επί αυτοκράτορα Ηρακλείου (610-641), καταστράφηκε από μεγάλη πυρκαγιά. Αμέσως όμως ανοικοδομήθηκε με μερικές διαφοροποιήσεις, για να παραμείνει έτσι ως την πυρκαγιά του αιώνα μας (1917).
  Το 904, όταν η Θεσσαλονίκη καταλήφθηκε από τους Σαρακηνούς Αραβες, ο ναός λεηλατήθηκε άγρια και το ιερό "Κιβώριο" του Αγίου αρπάχθηκε σε κομμάτια από τους εισβολείς. Αλλη διαρπαγή του νέου πια "Κιβώριου" του τάφου του Αγίου Δημητρίου έγινε με την ίδια βαναυσότητα από τους Νορμανδούς 281 χρόνια αργότερα, όταν καταλήφθηκε από αυτούς η πόλη (1185).
  Το 13ο αιώνα, επί αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου (1261-1282), επισκευάσθηκε ο ναός και ανακαινίσθηκε η ξύλινη στέγη του. Την εποχή επίσης των Παλαιολόγων κτίστηκε και το μικρό παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου στην ανατολική πλευρά του ναού, που τοιχογραφήθηκε το 1303 από τον "πρωτομάστορα", μεγάλο σταυλάρχη, Μιχαήλ. Σύμφωνα μάλιστα με μία άποψη, οι τοιχογραφίες του ναϊδρίου αυτού, είναι έργα του μεγάλου Θεσσαλονικέα αγιογράφου Μανουήλ Πανσέληνου, του πιο γνωστού Έλληνα ζωγράφου των μεσαιωνικών χρόνων και κύριου εκπροσώπου της λεγόμενης "Μακεδονικής Σχολής" των Παλαιολόγων.
  Στην άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους το 1430, ο ναός του Αγίου Δημητρίου λεηλατήθηκε για μία ακόμη φορά, σε σημείο μάλιστα ώστε οι τοίχοι του να μείνουν γυμνοί, σύμφωνα με γραπτή μαρτυρία του βυζαντινού ιστορικού Δούκα. Όμως για 60 περίπου χρόνια ο ναός έμεινε στα χέρια των χριστιανών. Τότε, το 1481, τοποθετήθηκε στο εσωτερικό του ναού, αμέσως μετά το νάρθηκα αριστερά, ο μαρμάρινος τάφος αναγεννησιακού τύπου του εύπορου Θεσσαλονικέα Λουκά Σπαντούνη, που φαίνεται πως διέθεσε αρκετά χρήματα για την επισκευή και συντήρηση του ναού.
  Το 1490 (ή το 1491), επί σουλτάνου Βαγιαζήτ Β΄ (1481-1512), ο ναός του Αγίου Δημητρίου μετατράπηκε από τους τούρκους σε μουσουλμανικό τέμενος (τζαμί), με το όνομα "Κασημιέ Τζαμί", για να μείνει έτσι ως την απελευθέρωση της πόλης το 1912.
  Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, το 1907, σε μία επισκευή του μνημείου αποκαλύφθηκαν τα περίφημα ψηφιδωτά του που κοσμούσαν κατά τη βυζαντινή περίοδο το εσωτερικό του κτιρίου. Τα περισσότερα από τα ψηφιδωτά αυτά αναφέρονταν στον Αγιο Δημήτριο και διακρίνονταν για τη λιτή αλλά και γλαφυρή -σε τρόπο έκφρασης- τεχνική τους. Μερικά από τα ψηφιδωτά καταστράφηκαν στη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, από την οποία το μνημείο σχεδόν αφανίστηκε. Χάρη όμως στα στοιχεία που υπήρχαν, ο ναός του Αγίου Δημητρίου αναστηλώθηκε "εκ βάθρων", για να δοθεί και πάλι στους πιστούς το 1949, στις 26 Οκτωβρίου, την ημέρα της γιορτής του προστάτη της Θεσσαλονίκης, Αγίου Δημητρίου.
  Σε ειδική Λάρνακα φυλάγονται σήμερα στο ναό τα λείψανα του Αγίου Δημητρίου, που μεταφέρθηκαν πρόσφατα στην πόλη από το αββαείο της πολίχνης S. Lorenzo in Campo της Ιταλίας. Σύμφωνα με μαρτυρίες, τα λείψανα του Αγίου Δημητρίου μεταφέρθηκαν από τη Θεσσαλονίκη κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους, από χριστιανούς μοναχούς στι μικρή αυτή πόλη της Ιταλίας, για να ταφούν κάτω από το ιερό βήμα του ναού του S. Lorenzo.
Οι πληροφορίες περιλαμβάνονται στο βιβλίο του Απόστολου Παπαγιαννόπουλου με τίτλο: ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ.

Το κείμενο παρατίθεται τον Αύγουστο 2003 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Πανεπιστημίου Μακεδονίας

University of Macedonia WebPage
• http://www.it.uom.gr/project/monuments/a_dimitr.ht... (11 φωτ.)

The basilica of Ayios Demetrios

Macedonian Heritage WebPage
• http://www.macedonian-heritage.gr/HellenicMacedoni... (3 φωτ.)

Αγίων Αποστόλων

  Ο ναός των Αγίων (ή Δώδεκα) Αποστόλων βρίσκεται νότια της οδού Αγίου Δημητρίου, σχεδόν σε επαφή με τα Δυτικά Τείχη, όπου υπήρχε η αρχαία Ληταία Πύλη.
  Είναι και ο ναός αυτός -όπως η Αγία Αικατερίνη- σταυροειδής τρουλωτός ναός της λεγόμενης "Μακεδονικής Σχολής", μία και ο υψηλός κεντρικός του τρούλος εδράζεται στο τετράγωνο που σχηματίζουν τέσσερις καμάρες σε σχήμα σταυρού. Όπως στην Αγία Αικατερίνη, έτσι και στο ναό των Αγίων Αποστόλων, στις τρεις άλλες πλευρές του, εκτός του ιερού, δημιουργείται ένα χαμηλωμένο κλίτος, στις τέσσερις γωνίες του οποίου ανυψώνονται ισάριθμοι τρούλοι μικρότεροι σε ύψος από αυτόν του κέντρου. Οι απολήξεις, -βόρεια και νότια- του πλάγιου κλίτους καταλήγουν σε μικρά παρεκκλήσια, ενώ δεξιά και αριστερά του ιερού δημιουργούνται δύο μικρότερες κόγχες που χρησιμεύουν αντίστοιχα για πρόθεση και διακονικό. Στη δυτική όψη, εκτός από την είσοδο, σχηματίζονται 6 συνολικά ανοίγματα, τα οποία διαχωρίζονται μεταξύ τους από 4 μαρμάρινους κίονες με γλυπτά κιονόκρανα, πάνω στα οποία καταλήγουν και εδράζονται ημικυκλικά τόξα.   Το μνημείο, πέρα από την ιδιαίτερη αισθητική μορφολογία που συνθέτουν οι όγκοι του και τα επιμέρους αρχιτεκτονικά του στοιχεία, διακρίνεται για την πολύ ενδιαφέρουσα και περίτεχνη τοιχοποιία του (πλινθοπερίκλειστος). Προπαντώς στο ανατολικό τμήμα (ιερό) σχηματίζονται υπέροχα διακοσμητικά σχήματα, μαίανδροι και οδοντωτές ταινίες, που αποδεικνύουν οικοδομική τέχνη πολύ υψηλού επιπέδου.
  Δύο άλλα αρχιτεκτονικά στοιχεία που σώζονται στον γύρω από το ναό χώρο, το τμήμα ενός πρόπυλου και τμήμα της ανατολικής όψης κτίσματος νότια του ναού, καθώς και μία κτιστή υδατοδεξαμενή ("κινστέρνα") βορειοδυτικά, πείθουν πως ο ναός των Αγίων Αποστόλων υπήρξε καθολικό μοναστηριού. Η χωρητικότητα μάλιστα της της υδατοδεξαμενής (750 περίπου κυβικά μέτρα νερού) μας οδηγούν στο συμπέρασμα πως το μοναστήρι αυτό στα χρόνια της ακμής του θα ήταν ασφαλώς πολυάνθρωπο.
  Στο εσωτερικό του ναού υπάρχουν αξιόλογες τοιχογραφίες και ψηφιδωτά άριστης τέχνης της εποχής των Παλαιολόγων (14ος αιώνας) που αποκαλύφθηκαν μόλις το 1940 κατά τη διάρκεια αναστηλωτικών εργασιών. Και εδώ οι τοίχοι έχουν επιχριστεί με κονίαμα κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, όταν ο ναός μετατράπηκε από τους τούρκους σε μουσουλμανικό τέμενος (τζαμί) με το όνομα "Σοούκ-Σου τζαμί".
  Το πότε κτίστηκε ο ναός των Αγίων Αποστόλων προκύπτει από μονόγραμμα του Πατριάρχη Νίφωνα, που υπάρχει χαραγμένο στα επιστύλια των δύο κιόνων της αψίδας του νάρθηκα και από επιγραφή χαραγμένη στο ανώφλι της νότιας εισόδου του ναού (μεταξύ 1312 και 1315).

Το κείμενο παρατίθεται τον Ιανουάριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Πανεπιστημίου Μακεδονίας

Ιστοσελίδα Πανεπιστημίου Μακεδονίας
• http://www.it.uom.gr/project/monuments/apostoli.ht... (9 φωτ.)

Macedonian Heritage WebPage
• http://www.macedonian-heritage.gr/HellenicMacedoni... (2 φωτ.)

Αγία Σοφία

  Ο ναός της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης βρίσκεται νότια της οδού Εγνατία προς τη θάλασσα, σε μικρή απόσταση από το ναό της Αχειροποιήτου.
   Αυτός, μαζί με τους ναούς της Θεσσαλονίκης Αγιο Δημήτριο και Αχειροποίητο αποτελούν τα πιο σημαντικά παλαιοχριστιανικά μνημεία της Ελλάδας και ολόκληρης της Ορθοδοξίας. Ο ρυθμός του κτίσματος μπορεί να ονομασθεί: "βασιλική με τρούλο". Ειδικότερα, είναι κτίσμα μεταβατικού τύπου από "βασιλική με τρούλο" σε "τρουλωτό σταυρόσχημο" ναό.
  Η Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης κτίστηκε προς τιμή του Χριστού, όπως η Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης, με την οποία έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά. Η ανέγερση του ναού έγινε μετά την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας του 325, όπου ο Χριστός αναγνωρίσθηκε σαν ο "Λόγος και η Σοφία" του Θεού. Γύρω πάντως από τη χρονολογία ανέγερσης του ναού δημιουργήθηκε μεγάλο θέμα. Πολλοί υποστήριξαν πως ο ναός κτίστηκε την ίδια χρονική περίοδο με αυτόν της Κωνσταντινούπολης από τον Ιουστινιανό (527-565) με σχέδια μάλιστα του αρχιτέκτονα Ανθέμιου. Αλλοι πάλι, προσπάθησαν να χρονολογήσουν την ημερομηνία ανέγερσής του με βάση τα αρχιτεκτονικά-μορφολογικά του στοιχεία, τα οικοδομικά υλικά που χρησιμοποιήθηκαν ή τα υπέροχα ψηφιδωτά του εσωτερικού του χώρου. Πάντως, η επικρατέστερη άποψη είναι πως η Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης κτίστηκε πάνω μάλιστα σε θεμέλια προϋπάρχουσας "βασιλικής" στα χρόνια της Εικονομαχίας, ίσως στο τελευταίο τέταρτο του 8ου αιώνα.
  Εσωτερικά, ο ναός χωρίζεται σε 3 κλίτη από εναλασσόμενους κίονες και πεσσούς, ενώ σε συνέχεια των πλάγιων κλιτών διαμορφώνεται κάθετα ο νάρθηκας, για να σχηματιστεί έτσι ένα κτίριο σχεδόν τετράγωνης βάσης. Στη μέση του κεντρικού κλίτους εδράζεται πάνω σε 4 καμάρες ο τρούλος του ναού, του οποίου η βάση δεν είναι κύκλος αλλά ουσιαστικά πρόκειται για τετράγωνο με στρογγυλεμένες τις γωνίες. Τόσο το γεγονός αυτό όσο και άλλες κατασκευαστικές ατέλειες που παρατηρούνται στη σύνθεση και ανάπτυξη των όγκων και επιφανειών του ναού, πείθουν ότι το κτίριο κτίστηκε σε μία περίοδο μεταβατική, όπου ακόμα ερευνούνταν η εφαρμογή του "σταυροειδούς ναού με τρούλο", ρυθμού μεταγενέστερου στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική.
  Στο τύμπανο της βάσης του τρούλου, που εξωτερικά γίνεται τετράγωνο, υπάρχουν 12 παράθυρα, πάνω στα οποία -και σε όλη την εσωτερική επιφάνεια του τρούλου, αναπτύσσεται μία υπέροχη ψηφιδωτή παράσταση της Ανάληψης του Χριστού.
  Ένα επίσης θαυμάσιο ψηφιδωτό υπάρχει στην αψίδα του ιερού, που παριστάνει την Παναγία καθισμένη σε θρόνο να κρατά στα χέρια της το Χριστό, που ευλογεί με το δεξί του χέρι. Μάλιστα η παράσταση του Χριστού είναι μεταγενέστερη από όλο το ψηφιδωτό και φαίνεται πως στη θέση του Χριστού υπήρχε στα χέρια της Παναγίας Σταυρός, που αντικαταστάθηκε με το Χριστό, όταν σταμάτησε η περίοδος της Εικονομαχίας στο Βυζάντιο.
  Ο ναός της Αγίας Σοφίας υπήρξε μητροπολιτικός ναός της Θεσσαλονίκης από την Φραγκοκρατία τουλάχιστον (1204) ως την εποχή που μετατράπηκε -μετά την άλωση- σε μουσουλμανικό τέμενος (τζαμί), με το όνομα "Αγιά-Σοφιά τζαμί", για να παραμείνει έτσι ως την απελευθέρωση της πόλης (1912).
Οι πληροφορίες περιλαμβάνονται στο βιβλίο του Απόστολου Παπαγιαννόπουλου με τίτλο: ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ.

Το κείμενο παρατίθεται τον Αύγουστο 2003 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Πανεπιστημίου Μακεδονίας

Ιστοσελίδα Πανεπιστημίου Μακεδονίας
• http://www.it.uom.gr/project/monuments/sofia.htm (6 φωτ.)

Μητροπολιτικός ναός Αγίας Σοφίας

Macedonian Heritage WebPage
• http://www.macedonian-heritage.gr/HellenicMacedoni... (2 φωτ.)

Αχειροποίητος

  Ο ναός της Αχειροποιήτου βρίσκεται στο κέντρο της παλιάς πόλης της Θεσσαλονίκης, μεταξύ της Αρχαίας Αγοράς και της Ροτόντας, παράπλευρα και βόρεια της οδού Εγνατία.
  Είναι ξυλόστεγη, τρίκλιτη βασιλική "ελληνιστικού" τύπου και αποτελεί, μαζί με τους ναούς της Θεσσαλονίκης Αγιο Δημήτριο και Αγία Σοφία χαρακτηριστικό δείγμα της παλιοχριστιανικής ναοδομίας.
  Εξωτερικά το κτίσμα είναι λιτό και απέριττο, με τους όγκους του συμμετρικά τοποθετημένους προς τον κατά την έννοια του μήκους άξονα. Το μεσαίο κλίτος, διαστάσεων 37μ. (μήκος) και 15,5μ. (πλάτος), υψώνεται πιο πάνω από τα δύο πλάγια και δίνει έτσι τη δυνατότητα να φωτιστεί το εσωτερικό του ναού και τα υπερώα, με τα "τρίλοβα" ή "πολύλοβα" παράθυρα που δημιουργούνται στους περιμετρικούς τοίχους. Ο καλός αυτός εσωτερικός φωτισμός είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα των εκκλησιαστικών κτισμάτων της περιόδου του 4ου και 5ου αιώνα (πρωτοχριστιανική εποχή), κατά την οποία κυριάρχησε στην αυτοκρατορία ο Χριστιανισμός, σαν επίσημη θρησκεία και ιδεολογία.   Αρχικά ο ναός είχε, προς τη δυτική πλευρά, εξωνάρθηκα από τον οποίο μόνο ίχνη σώζονται σήμερα. Ακόμα θεωρείται βέβαιο πως μπροστά από τον εξωνάρθηκα, στο χώρο του σημερινού πάρκου των Μακεδονομάχων, υπήρχε μία τετράγωνη αυλή με "περιστύλιο" (αίθριο), όπως στο ναό του Αγίου Δημητρίου.
  Εσωτερικά ο νάρθηκας, που διαμορφώνεται κάθετα προς τα τρία κλίτη, επικοινωνεί με τον κυρίως ναό με τρεις θύρες, από τις οποίες η μεσαία είναι "τρίβηλος" (τριπλή) και έκλεινε παλιά με κουρτίνες ("βήλα"), όπως συχνά απεικονίζεται σε βυζαντινές παραστάσεις. Τα δύο πλάγια κλίτη διαχωρίζονται από το κεντρικό με δύο μαρμάρινες κιονοστοιχείες με "κορινθιάζοντα" κιονόκρανα φύλλων ακάνθου. Πάνω από τις κιονοστοιχίες του ισογείου, στα υπερώα, υπάρχουν άλλες αντίστοιχες κιονοστοιχίες, έτσι ώστε ο όλος χώρος εσωτερικά να γίνεται περισσότερο ανάλαφρος, ενώ συμβάλλει σε αυτό και ο άπλετος φωτισμός που προέρχεται από πλάγια παράθυρα του μνημείου.
  Στο μέσο της νότιας πλευράς (εξωτερικά) υπάρχει ένα μικρό παρεκκλήσι-βαπτιστήριο. Αλλο ένα παρόμοιο υπάρχει στο τέλος του βόρειου κλίτους, παράπλευρα από την κόγχη του ιερού, που κυριαρχεί σαν αρχιτεκτονικό στοιχείο σε ολόκληρη την ανατολική όψη του κτίσματος.
  Το πότε κτίστηκε ο ναός δεν έχει προσδιοριστεί με ακρίβεια. Η άποψη που επικρατεί είναι ότι κτίστηκε αμέσως μετά την Γ΄ Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου του 431, οπότε καταδικάστηκε ο αιρετικός Νεστόριος που δίδασκε ότι η Παναγία δεν είναι "Θεοτόκος"αλλά απλά "Χριστοτόκος". Μετά την εξέλιξη αυτή κτίστηκαν σε ολόκληρη την αυτοκρατορία πολλοί ναοί προς τιμή της Θεοτόκου και -κατά πάσα πιθανότητα- και αυτός της Αχειροποιήτου Θεσσαλονίκης με την ονομασία: "Ναός της Παρθένου και Θεοτόκου της Αχειροποιήτου και Οδηγητρίας". Κατά την παράδοση το όνομα "Αχειροποίητος" δόθηκε στο ναό από μία εικόνα της Θεοτόκου που δεν πλάστηκε από ανθρώπινα χέρια (α-χειροποίητος), αλλά έπεσε από τον ουρανό. Μάλιστα υποστηρίχθηκε από τους βυζαντινούς συγγραφείς ότι η εικόνα αυτή ήταν ισάξια με τις περίφημες "αχειροποίητες" εικόνες του "Αγίου Μανδηλίου" και του "Αγίου Κεραμίου".
  Όταν ο Τούρκος Σουλτάνος Μουράτ Β΄ κατέλαβε τη Θεσσαλονίκη, για να διαιωνίσει την ιστορική εκείνη μέρα της άλωσης της πόλης, διέταξε και χάραξαν σε μία μαρμάρινη κολώνα της βόρειας κιονοστοιχίας του ναού τη φράση που σώζεται μέχρι και σήμερα: "Ο Σουλτάνος Μουράτ πήρε τη Θεσσαλονίκη το 833 (=1430)".
  Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας επικράτησε σαν ανάμνηση -άγνωστο από πότε- να λέγεται ο ναός της Αχειροποιήτου ναός της Αγίας Παρασκευής. Όταν μάλιστα μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος (τζαμί) από τους Τούρκους, ονομάστηκε "Εσκή Τζουμά", που τουρκικά σημαίνει "Παλιά Παρασκευή". Κατά την άποψη που επικρατεί, το όνομα "Αγία Παρασκευή" δόθηκε περισσότερο στην περιοχή όπου πιστεύεται πως υπήρχε άλλος ναός με το όνομα αυτό, παρά στο ίδιο μνημείο.
  Μετά την απελευθέρωση της πόλης χρειάστηκαν να γίνουν πολλές επισκευές και συντηρήσεις για να δοθεί και πάλι ο ναός σε χρήση το 1930.
Οι πληροφορίες περιλαμβάνονται στο βιβλίο του Απόστολου Παπαγιαννόπουλου με τίτλο: ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ.

Το κείμενο παρατίθεται τον Αύγουστο 2003 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Πανεπιστημίου Μακεδονίας

Ιστοσελίδα Πανεπιστημίου Μακεδονίας
• http://www.it.uom.gr/project/monuments/axeirop.htm... (7 φωτ.)

The church of the Acheiropoietos

Macedonian Heritage WebPage
• http://www.macedonian-heritage.gr/HellenicMacedoni... (1 φωτ.)

Αγιος Νικόλαος Ορφανός

  Ο ναϊσκος του Αγίου Νικολάου Ορφανού βρίσκεται στο τέρμα της οδού Αποστόλου Παύλου και ανατολικά της οδού Ηροδότου, στα νότια της πλατείας Καλλιθέας της Ανω Πόλης Θεσσαλονίκης.
  Αποτελείται από ένα κεντρικό υπερυψωμένο τμήμα και από μια στεγασμένη και κλειστή στοά σε σχήμα "Π", που τον περιβάλλει από τις τρεις πλευρές του (νότια, δυτική, βόρεια). Το κεντρικό τμήμα που είναι και το παλιότερο, στεγάζεται με ξύλινη σαμαρωτή στέγη, ενώ τα πλάγια μέρη της στοάς στεγάζονται με μονοκλινή στέγη. Η επικοινωνία του κεντρικού τμήματος με τη στοά που το περιβάλλει γίνεται με δύο "δίλοβα" ανοίγματα (νότος, βορράς) και μία θύρα (δύση). Οι μαρμάρινες κολώνες που υποβαστάζουν τα "δίλοβα" ανοίγματα έχουν ενδιαφέροντα "Θεοδοσιανά" παλαιοχριστιανικά κιονόκρανα με διπλές σειρές φύλλων ακάνθου, ενώ μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει και το μαρμάρινο τέμπλο του κεντρικού τμήματος που σώζεται. Δεξιά και αριστερά του τέμπλου στο ανατολικό τέρμα των αντίστοιχων "στοών" εσωτερικά, δημιουργούνται δύο μικρά παρεκκλήσια, από τα οποία το ένα (βόρειο) συγκοινωνεί, με θύρα, με το ιερό και χρησιμοποιείται ως "πρόθεση".
  Εσωτερικά, όλες οι πλευρές του κεντρικού τμήματος είναι καλυμμένες με αγιογραφίες άριστης τέχνης που ανάγονται χρονικά στο 14ο αιώνα. Οι αγιογραφίες αυτές έχουν συνθετική δύναμη, χρωματικό πλούτο και ενδιαφέρουσα θεματολογία. Ακόμα αποτελούν ένα έργο συνολικά μοναδικό, καθώς οργανώνονται με τρόπο αξιοθαύμαστο στο διαθέσιμο χώρο και στις επιφάνειες των τοίχων. Η τοιχογράφηση γίνεται βασικά με μία αρχή δημιουργίας ζωνών. Στην κάτω ζώνη εικονίζονται ολόσωμοι άγιοι, πιο πάνω μπούστα αγίων και μετά από αυτά αναπτύσσονται ολόκληρες παραστάσεις από το Δωδεκάορτο, τα Πάθη και την Ανάσταση του Χριστού. Αλλες τοιχογραφίες που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι εικόνες από το βίο του Αγίου Γερασίμου, παραστάσεις της Παναγίας, θαύματα Αγίων, ο Ακάθιστος Ύμνος, ο βίος του Αγίου Νικολάου και σκηνές από το Μηνολόγιο. Κάτοψη του ναού του Αγίου Νικολάου Ορφανού Θεσσαλονίκης. Διακρίνεται ο κεντρικός πυρήνας και η περιμετρική κλειστή στοά.
  Η τοιχοδομία του μνημείου επίσης παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, καθώς μάλιστα είναι φανερή μία ουσιαστική διαφοροποίηση στα υλικά δόμησης του κεντρικού τμήματος και της κεντρικής στοάς. Στην πρώτη περίπτωση η δόμηση γίνεται με σειρές πλίνθων και διακοσμητικά σύνολα. Αντίθετα η στοά που είναι νεότερη, έχει πιο απλό τρόπο κτισίματος. Πάντως, γενικά εμφανίζονται στο κτίσμα πολλά κοινά χαρακτηριστικά και ομοιότητες -κύρια σε ότι αφορά τη δόμηση- με το καθολικό της Μονής των Βλατάδων, το ναό των Ταξιαρχών και τον ναό των Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης. Είναι σχεδόν βέβαιο πως και ο ναϊσκος του Αγίου Νικολάου Ορφανού είναι κτίσμα του πρώτου μισού του 14ου αιώνα. Δυτική όψη του ναού του Αγίου Νικολάου Ορφανού Θεσσαλονίκης.
  Ο Αγιος Νικόλαος Ορφανός, που υπήρξε μετόχι της Μονής Βλατάδων, κατά την παράδοση ήταν ναός ενός μικρού μοναστηριού, που διατηρούσε στον ίδιο χώρο και ορφανοτροφείο. Για το λόγο αυτό μάλιστα ονομάσθηκε και "Αγιος Νικόλαος των Ορφανών". Η άποψη όμως που επικρατεί είναι ότι το όνομά του το πήρε από το όνομα του κτήτορά του "Ορφανού". Στον αύλειο χώρο του μνημείου και σε επαφή με τη σημερινή οδό Ηροδότου, που φαίνεται πως υπηρχε από παλιά, σώζονται ίχνη του "πρόπυλου" της μικρής μονής, από όπου γινόταν, όπως και τώρα, η προσπέλαση στο ναό.
Οι πληροφορίες περιλαμβάνονται στο βιβλίο του Απόστολου Παπαγιαννόπουλου με τίτλο: ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Το κείμενο παρατίθεται τον Αύγουστο 2003 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Πανεπιστημίου Μακεδονίας

Ιστοσελίδα Πανεπιστημίου Μακεδονίας
• http://www.it.uom.gr/project/monuments/nikol_or.ht... (9 φωτ.)

Ayios Nikolaos Orphanos

Macedonian Heritage WebPage
• http://www.macedonian-heritage.gr/HellenicMacedoni... (2 φωτ.)

Ναός Προφήτη Ηλία

Τηλέφωνο: +30 2310 273790
   Καθολικό μονής του 14ου αιώνα. Αρχικά ταυτίστηκε με το καθολικό της Νέας Μονής. Νεότερες έρευνες υποστηρίζουν την ταύτιση με τη Μονή Ακαπνίου, την αφιερωμένη στον Χριστό. Μετά το 1430 ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί. Σήμερα το μνημείο λειτουργεί ως ναός.
   Πρόκειται για κτίσμα μοναστηριακού τύπου. Ο κυρίως ναός, τρουλοσκέπαστος, στην κάτοψη έχει σχήμα τρίκογχου. Δεξιά και αριστερά της ανατολικής κόγχης προσαρτώνται δύο περίκεντρα τρουλοσκέπαστα κτίσματα. Στα δυτικά του κυρίως ναού προσαρτάται ο ευρύχωρος νάρθηκας, που περιβάλλεται από τις τρεις ελεύθερες πλευρές του με περίστωο. Στην ανατολική απόληξη της βόρειας και νότιας στοάς του περίστωου σχηματίζονται δύο τρουλοσκέπαστα παρεκκλήσια. Από την τοιχογράφηση σώζονται λείψανα μόνο, κυρίως στο νάρθηκα.
   Κατά την Τουρκοκρατία το μνημείο αντιστηρίχτηκε με τεράστιες αντηρίδες λόγω των σοβαρών στατικών προβλημάτων του. Η σημερινή μορφή του είναι αποτέλεσμα εκτεταμένης αναστήλωσης που ολοκληρώθηκε το 1961.
   Στα χρόνια 1987 - 1991 έγιναν ανασκαφικές έρευνες στον περιβάλλοντα χώρο του μνημείου.

Προφήτης Ηλίας

  Ο ναός του Προφήτη Ηλία βρίσκεται στη βορειοδυτική περιοχή της Ανω Πόλης Θεσσαλονίκης, μεταξύ των οδών Αγίου Δημητρίου και Αθηνάς (Ολυμπιάδας), πίσω από το Διοικητήριο.
  Έχει σχήμα σταυροειδούς τρουλωτού ναού "μετά λιτής" κατά το πρότυπο των μοναστηριακών "καθολικών" του Αγίου Όρους. Ο κεντρικός τρούλος στηρίζεται, όπως σε όλους τους ναούς αυτού του τύπου, σε τέσσερις καμάρες που σχηματίζουν σταυρό. Πέρα από την αψίδα του ιερού, ανάλογες αψίδες δημιουργούνται και στη βόρεια και νότια πλευρά -είναι οι λεγόμενοι "χοροί"- έτσι ώστε η κάτοψή του να μοιάζει με τριφύλλι ("τριφυλλοειδής, τρίκογχος ναός").
  Στο δυτικό μέρος, προ του κυρίως ναού, υπάρχει τετράγωνος "τετρακιόνιος" νάρθηκας ("λιτή"), ο οποίος εκτός του ότι επικοινωνεί με τρία ανοίγματα με το ναό, συνδέεται με κτιστή κλίμακα με "υπερώο", που καλύπτει το νάρθηκα και χρησιμοποιούνταν -πιθανότατα- ως σκευοφυλάκιο ή και βιβλιοθήκη.
  Με τα μοναστηριακά χαρακτηριστικά του ναού του Προφήτη Ηλία (ύπαρξη "λιτής", "χορών" για τους ψάλτες και υπερώο), δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ήταν καθολικό Μονής που κτίστηκε μετά το 1293, οπότε για πρώτη φορά στο Μακεδονικό χώρο εφαρμόσθηκε η "λιτή" στη Μονή Χελανδαρίου του Αγίου Όρους. Σύμφωνα μάλιστα με την άποψη που επικρατεί, ο ναός του Προφήτη Ηλία υπήρξε καθολικό της ονομαζομένης "Νέας Μονής", που έκτισε ο Μακάριος Χούμνος κατά το 1360 πάνω σε ερείπια των παλιών βυζαντινών ανακτόρων.  Πολλά στοιχεία συνηγορούν στο ότι ο ναός του Προφήτη Ηλία κτίστηκε πάνω σε ερείπια των βυζαντινών ανακτόρων της Θεσσαλονίκης. Από αρχαιολογικές ανασκαφικές έρευνες μικρής κλίμακας που έγιναν γύρω από το ναό, διαπιστώθηκε πως είναι θεμελιωμένος κατά ένα μεγάλο μέρος σε βράχο και κατά το άλλο σε ερείπια παλιών κτισμάτων, πολλά μαρμάρινα στοιχεία των οποίων υπάρχουν και ακόμα σήμερα στη γύρω περιοχή. Η θεμελίωση αυτή του ναού πάνω σε ανομοιογενή βάση ήταν η αιτία των πολλών ζημιών και ρηγματώσεων που έπαθε με την πάροδο των χρόνων, γεγονός που ανάγκασε να ληφθούν μέτρα για την προστασία του κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, με την κατασκευή τεράστιων λίθινων αντηρίδων, που κατεδαφίσθηκαν μετά τη ριζική αναστήλωση του μνημείου.
  Τα Βυζαντινά Ανάκτορα ("βασίλεια") της Θεσσαλονίκης, σύμφωνα με ιστορικές μαρτυρίες, καταστράφηκαν στη μεγάλη λαϊκή εξέγερση των "Ζηλωτών" κατά του "Πρωτοστάτορα" (διοικητή) της Θεσσαλονίκης Θεόδωρου Συναδινού και των πλούσιων αρχόντων της πόλης, το θέρος του 1342. Η ανάμνηση του "παλατιού" έμεινε όμως στη λαϊκή παράδοση. Έτσι, όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν τη Θεσσαλονίκη (1430), ονόμασαν τη συνοικία του ναού του Προφήτη Ηλία "Μπαλαάτ", που ίσως είναι η ελληνική λέξη "παλάτι", παρεφθαρμένη. Όταν μάλιστα μετέτρεψαν το ναό σε μουσουλμανικό τέμενος ("τζαμί"), το ονόμασαν "Εσκή-Σεράι τζαμί" (=τζαμί των Παλιών Ανακτόρων) και "Σαραλή τζαμί". Αλλωστε και οι Τούρκοι κοντά στον ίδιο χώρο έκτισαν και το ανάκτορο του Τούρκου διοικητή της πόλης, το "Κονάκι". Αλλά και το μεταγενέστερο Διοικητήριο, που κτίσθηκε το 1891, πάλι την ίδια περιοχή τοποθετήθηκε, για να είναι σύμφωνο με την παράδοση που θέλει "επίσημο" το χώρο της περιοχής του ναού του Προφήτη Ηλία. Νοτιοδυτική όψη του ναού του Προφήτη Ηλία Θεσσαλονίκης.
  Ο ναός, πέρα από την ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική του μορφολογία και την περίτεχνη τοιχοποιϊα του με επάλληλα τόξα και διακοσμητικές ταινίες, έχει ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες στο νάρθηκα, που όμως υπέστησαν σοβαρές ζημιές κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας.
Οι πληροφορίες περιλαμβάνονται στο βιβλίο του Απόστολου Παπαγιαννόπουλου με τίτλο: ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Το κείμενο παρατίθεται τον Αύγουστο 2003 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Πανεπιστημίου Μακεδονίας

Ιστοσελίδα Πανεπιστημίου Μακεδονίας
• http://www.it.uom.gr/project/monuments/ilias.htm (4 φωτ.)

Prophitis Elias

Macedonian Heritage WebPage
• http://www.macedonian-heritage.gr/HellenicMacedoni... (1 φωτ.)

Αγιος Παντελεήμων

Ιστοσελίδα Πανεπιστημίου Μακεδονίας
• http://www.it.uom.gr/project/monuments/pantelem.ht... (3 φωτ.)

Παρεκκλήσι Αγίου Ευθυμίου

  A small chapel in the form of a timber-roofed, triple-aisled basilica dedicated to Saint Euthymios was erected in the 11th century near the south-eastern corner of the basilica of Ayios Demetrios.
  The interior was decorated with wall-paintings in 1303 at the expense of the nobleman Michael Glavas Tarchaniotis and his wife Maria. Michael Tarchaniotis was 'protostrator' (general commander) of the Byzantine army in the reign of Andronikos II Palaeologos, and founder of the important Pammakaristos Monastery in Constantinople, which accommodated the Patriarchate for a time in the 16th century.
  It is clear that Michael was a man of some consequence, as was the eminent painter who undertook the decoration of Ayios Euthymios. The artist produced one of the most significant works executed during the Palaeologan renaissance; in many respects it resembles the paintings in the Protaton church on Mount Athos.

By kind permission of:Ekdotike Athenon
This text is cited Nov 2003 from the Macedonian Heritage URL below, which contains image.

• http://www.macedonian-heritage.gr/HellenicMacedoni... (1 φωτ.)

Εκκλησία Αγίου Αθανασίου

  Ο ναός του Αγίου Αθανασίου βρίσκεται βόρεια και παράπλευρα της οδού Εγνατίας και νοτιοανατολικά του ναού της Αχειροποιήτου.
  Ο ξυλόστεγος αυτός ναός είναι νεότερο κτίσμα, που κατασκευάστηκε το 1818 πάνω στα θεμέλια, πιθανά παλιότερου κτίσματος. Μάλιστα στη Μονή Αγίας Λαύρας του Αγίου Όρους υπάρχει χρυσόβουλο του Βυζαντινού Αυτοκράτορα Ανδρόνικου Γ΄ Παλαιολόγου του έτους 1329, στο οποίο γίνεται λόγος για το μετόχιον του Αγίου Αθανασίου Θεσσαλονίκης, χωρίς να είναι όμως βέβαιο πως πρόκειται για ναό που προϋπήρχε του σημερινού στον ίδιο χώρο. Πάντως, μέχρι το 1880 σώζονταν στην αυλή του ναού ερείπια αρχαίου κτίσματος, που πιθανά να ανήκουν σε προγενέστερο ναό.
  Ο αρχαίος ναός του Αγίου Αθανασίου το 1569, με συνοδική πράξη του που υπογράφει ο τότε μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ιωάσαφ Αργυρόπουλος, αφιερώνεται με ολόκληρη την ακίνητη περιουσία του στη Μονή Βλατάδων. Σχετικά έγγραφα υπάρχουν στα αρχεία της Μονής. Το γεγονός αυτό δημιούργησε μία σειρά αντιδικιών της Μονής Βλατάδων και της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης, που κράτησε αιώνες και στην οποία αναμείχτηκε και ο Πατριάρχης Γαβριήλ, χωρίς όμως να βρεθεί λύση.
  Ο ναός συντηρήθηκε και επισκευάσθηκε την τελευταία χρονική περίοδο και σήμερα αποτελεί ενοριακό ναό της περιοχής.
Οι πληροφορίες περιλαμβάνονται στο βιβλίο του Απόστολου Παπαγιαννόπουλου με τίτλο: ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Αγία Αικατερίνη

  Ο ναός της Αγίας Αικατερίνης βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα της Ανω Πόλης Θεσσαλονίκης, βόρεια της οδού Αγίου Δημητρίου, κοντά στα Βυζαντινά Τείχη. Είναι κτίσμα χαρακτηριστικό της λεγόμενης "Μακεδονικής Σχολής", καθώς διαμορφώνεται με τέσσερις καμάρες εγγεγραμμένου σε τετράγωνο σταυρό, πάνω στις οποίες στηρίζεται ο κεντρικός τρούλος. Γύρω από το τετράγωνο αυτό της βάσης του τρούλου αναπτύσσεται προς τρεις κατευθύνσεις (νότος, δύση, βορράς) ένα χαμηλωμένο κλίτος που δίνει μεγαλύτερη ευρυχωρία στο ναό και προσθέτει κομψότητα και μορφολογικό ενδιαφέρον, καθώς στις τέσσερις γωνίες του κλίτους ανυψώνονται ισάριθμοι τρούλοι, πιο χαμηλοί από τον κεντρικό που κυριαρχεί.
  Από πλευράς διάταξης των χώρων και μορφολογίας, ο ναός της Αγίας Αικατερίνης έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τον ναό των Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης, παρόλο που έχουν κάποια χρονική διαφορά στην ανέγερσή τους (τέλη 13ου αιώνα η Αγία Αικατερίνη, αρχές 14ου αιώνα οι Αγιοι Απόστολοι). Η ομοιότητα μάλιστα αυτή είναι πολύ φανερή και στα δομικά -γενικά- στοιχεία καθώς και στον τρόπο κτισίματος των τοίχων. Πάντως η ύπαρξη των μνημείων αυτών με τα κοινά χαρακτηριστικά αποδεικνύει ότι στη Θεσσαλονίκη από τον 11ο και ως τον 14ο αιώνα, είχε δημιουργηθεί μία σημαντική εμπειρία στην ανέγερση των ναών, που κληροδοτήθηκε -προσαρμοσμένη στα τότε δεδομένα- και στους Έλληνες οικοδόμους κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας.
  Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του ναού είναι οι περίτεχνες τοιχοποιίες εξωτερικά, που εκμεταλλεύονται αισθητικά κάθε αρχιτεκτονικό-μορφολογικό στοιχείο αναδεικνύοντάς το. Το ίδιο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι τοιχογραφίες του εσωτερικού του, που είχαν σοβατιστεί από τους Τούρκους όταν μετέτρεψαν το ναό σε μουσουλμανικό τέμενος (τζαμί) με το όνομα "Γιακούπ-πασά τζαμί". Οι τοιχογραφίες αυτές που είναι σύγχρονες με το ναό, παριστάνουν μορφές Αγίων, σκηνές από το Ευαγγέλιο, θαύματα του Χριστού κ.ά.
  Οι τοιχογραφίες του ναού της Αγίας Αικατερίνης μαζί με αυτές των άλλων ναών της πόλης (Προφήτης Ηλίας, Αγιοι Απόστολοι, Αγιος Νικόλαος Ορφανός, παρεκκλήσι Αγίου Ευθυμίου στον Αγιο Δημήτριο, ναϊδριο του Σωτήρα κ.λπ.), πείθουν πως η Θεσσαλονίκη ήταν κέντρο της βυζαντινής αγιογραφίας, από όπου μάλιστα μεταδόθηκε η τέχνη αυτή σε όλες τις περιοχές της Βαλκανικής. Σε αυτό συνετέλεσε σημαντικά ασφαλώς το γειτνίασμα της Θεσσαλονίκης με το Αγιο Ορος και οι σχέσεις και οι επαφές της πόλης με την Αθωνική πολιτεία.
Οι πληροφορίες περιλαμβάνονται στο βιβλίο του Απόστολου Παπαγιαννόπουλου με τίτλο: ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Ταξιάρχες

  Ο ναός των Ταξιαρχών βρίσκεται στο βορειοανατολικό τμήμα της Ανω Πόλης Θεσσαλονίκης, νότια της οδού Ακροπόλεως.   Μεταγενέστερες και νεότερες κατασκευές και προσθήκες στο μνημείο έχουν διαφοροποιήσει σε μεγάλο βαθμό το κτίσμα και είναι δύσκολο σήμερα να προσδιορισθεί η αρχική του μορφή. Έτσι, ενώ δίνει την εντύπωση "τρίκλιτης" ξυλόστεγης βασιλικής, θα πρέπει να ήταν αρχικά "μονόκλιτος" ναός με στοά σε σχήμα "Π" κατά τις τρεις διευθύνσεις (νότος, δύση, βορράς). Στη νότια πλευρά, όπου άλλοτε υπήρχε ανοικτή στεγασμένη στοά προστέθηκε μεταγενέστερα ένα νέο "κλίτος", με σκοπό να διευρυνθεί ο εσωτερικός χώρος του ναού. Ίχνη στήριξης των θωρακίων ή των κιγκλιδωμάτων της αρχικής στοάς είναι ορατά και σήμερα στις τρεις μαρμάρινες κολώνες της νότιας πλευράς. Παρόμοια επέμβαση έγινε και στη δυτική πλευρά -όπου και η είσοδος- με την προσθήκη κλειστού νάρθηκα. Κι εδώ πιθανολογείται πως εκτός από την εξωτερική σκάλα που οδηγούσε με δύο σκέλη στο ναό, υπήρχε ανοικτή στεγασμένη στοά.
  Το ανατολικό τμήμα του ναού καταλήγει σε πεντάπλευρη εξωτερικά αψίδα δεξιά και αριστερά της οποίας υπάρχουν δύο τετράγωνα μικρά διαμερίσματα στεγασμένα με ημισφαιρική οροφή, όπου διαμορφώνονται η "πρόθεση" (με κόγχη, βόρεια) και το "διακονικό" (χωρίς κόγχη, νότια). Έτσι, η εξωτερική ανατολική όψη δεν εμφανίζει τη γνωστή συμμετρία, χωρίς όμως αυτό να ζημιώνει την αισθητική σύνθεση του μνημείου.
  Κάτω από το δάπεδο του ναού, που είναι αρκετά υπερυψωμένο σε σχέση με το γύρω χώρο, διαμορφώνεται ισόγεια κρύπτη με διάταξη παρόμοια αυτής του ορόφου. Πιθανά ο χώρος αυτός με τις διάφορες εσοχές να χρησίμευε παλιά για οστεοφυλάκιο ή -ακόμα- και σαν χώρος ταφής.
  Εξωτερικά ο ναός των Ταξιαρχών, στα ορατά τμήματα της παλιάς τοιχοποιϊας του, παρουσιάζει τη γνωστή πλαστική διαμόρφωση των ναών της Θεσσαλονίκης του 14ου αιώνα (κτιστοί "κιονίσκοι", οδοντωτές ταινίες και διακοσμητικές πλινθόκτιστες ζώνες).
  Με βάση τα μορφολογικά του στοιχεία και χαρακτηριστικά, ο ναός των Ταξιαρχών προσδιορίζεται χρονικά σαν κτίσμα του 14ου αιώνα, περίοδος στην οποία η τέχνη της ναοδομίας γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση στη Θεσσαλονίκη. Ακόμα, η ύπαρξη κρύπτης-οστεοφυλακίου δίνει βάσιμη ένδειξη ότι ο ναός των Ταξιαρχών ίσως ήταν "καθολικό" κάποιου άγνωστου μικρού μοναστηριού που άκμασε την ίδια χρονική περίοδο.
  Ποιο ήταν το όνομα του ναού κατά τη βυζαντινή περίοδο δεν είναι γνωστό. Κατά την παράδοση, με το ναό τιμούνταν οι δύο Αρχάγγελοι και Ταξιάρχες Μιχαήλ και Γαβριήλ. Όταν μάλιστα οι Τούρκοι μετέτρεψαν το ναό σε μουσουλμανικό τέμενος (τζαμί), έκτισαν παράπλευρα ένα μιναρέ με δύο εξώστες που -καθώς λέγεται- συμβόλιζαν τους δύο Αρχαγγέλους. Για το λόγο αυτό ονομάσθηκε και το "Τζαμί" "Ικί Σεριφέ τζαμί", δηλαδή τζαμί των δύο εξωστών.
  Στο εσωτερικό του ναού σώζονται ελάχιστες τοιχογραφίες: η Ανάληψη στο ανατολικό αέτωμα και η Πεντηκοστή στο αντίστοιχο δυτικό. Οι τοιχογραφίες αυτές χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα και θεωρούνται σύγχρονες με το ναό.
Οι πληροφορίες περιλαμβάνονται στο βιβλίο του Απόστολου Παπαγιαννόπουλου με τίτλο: ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Αγιος Μηνάς

  Ο ναός του Αγίου Μηνά βρίσκεται στο νοτιοδυτικό τμήμα της παλιάς πόλης της Θεσσαλονίκης, κοντά στη θάλασσα και το λιμάνι, μέσα στον εμπορικό τομέα. Οι μαρτυρίες που υπάρχουν πείθουν πως στο χώρο του σημερινού μεταγενέστερου ναού προϋπήρχε τον 8ο αιώνα, άλλος επιβλητικός ναός, που καταστράφηκε τελείως από τις αλεπάλληλες πυρκαγιές που έπληξαν κατά καιρούς την περιοχή αυτή του εμπορικού τομέα της πόλης. Ο αρχαίος αυτός ναός που υπήρξε καθολικό μοναστηριού μνημονεύεται από ανώνυμο απογραφέα της Θεσσαλονίκης του 15ου αιώνα.
  Περιηγητές και ιστοριογράφοι αναφέρουν 5 τουλάχιστον πυρκαγιές που κατάστρεψαν το ναό του Αγίου Μηνά. Το 1770 καταστράφηκε ο ναός σχεδόν ολοκληρωτικά. Το ίδιο και το 1818, το 1839 και το 1890, όταν μεγάλη πυρκαγιά κατέστρεψε το κέντρο της Θεσσαλονίκης. Τόσο συχνές ήταν μάλιστα οι καταστροφές αυτού του μοναστηριού, ώστε οι Τούρκοι ονόμασαν την περιοχή του Αγίου Μηνά "Γιανήκ μοναστήρ μαχαλέ" (=γειτονιά του καμένου μοναστηριού).
  Από πληροφορίες που υπάρχουν, ο ναός του Αγίου Μηνά μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα είχε σχήμα "Τ" και περιβαλλόταν, κατά τις τρεις πλευρές του από εξωτερική στοά (πρόδρομο) με κιονοστοιχία. Ακόμη, είχε επιβλητικό τρούλο που ήταν ορατός και από τη θάλασσα.
  Είναι διαπιστωμένο πως ο ναός αυτός επισκευάσθηκε ριζικά το 1806 από το Θεσσαλονικέα μεγαλέμπορα Ιωάννη Καυταντζόγλου, που την ίδια περίπου περίοδο έδειξε ανάλογο ενδιαφέρον για την επισκευή του καθολικού της Μονής Βλατάδων. Η μεγάλη πυρκαγιά του 1890 κατέστρεωε τελείως το ναό του Αγίου Μηνά για να ανοικοδομηθεί λίγο αργότερα πάνω σε τελείως διαφορετικό σχέδιο. Από τον παλιό αρχαίο ναό σώζονται δύο κίονες και μερικά κομμάτια από τον παλιό μαρμάρινο γλυπτικό διάκοσμο, που όμως εντοιχίστηκαν στο νέο κτίριο. Πάνω από τη δυτική είσοδο του ναού υπάρχει μαρμάρινη επιγραφή (εξωτερικά), που αναφέρει μικρό ιστορικό για την ανέγερση του ναού μετά την πυρκαγιά του 1839.
Ο ναός, παρά το ότι είναι μεταγενέστερο κτίσμα, εμφανίζει αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον (δυτική στοά, καμπαναριό). Περισσότερο όμως έχει σημασία -για τη φυσιογνωμία της πόλης, που χάνεται- ολόκληρο το οικοδομικό τετράγωνο μέσα στο οποίο εμπίπτει και ο ναός, ως το τελευταίο τμήμα του παλιού πολεοδομικού ιστού της Θεσσαλονίκης.
  Στο ναό του Αγίου Μηνά, όταν απελευθερώθηκε η Θεσσαλονίκη το 1912, έγινε η πρώτη λαμπρή δοξολογία για να τιμηθεί το γεγονός.
Οι πληροφορίες περιλαμβάνονται στο βιβλίο του Απόστολου Παπαγιαννόπουλου με τίτλο: ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ.

Υπαπαντή

  Ο ναός της Υπαπαντής βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα της παλιάς πόλης της Θεσσαλονίκης, παράπλευρα και νότια της οδού Εγνατία και ανατολικά του μικρού ναού της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα.
  Το κτίσμα είναι νεότερο και -παρόλο ότι το ίδιο δεν παρουσιάζει αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον- έχει μεγάλη ιστορική σημασία, καθώς στον ίδιο χώρο εντοπίζεται η αναφερόμενη από τους ιστορικούς Μονή του κυρ Ιωήλ, που υπήρχε ως το 16ο αιώνα, αφού μνημονεύεται σε πατριαρχικά έγγραφα των ετών 1520, 1542 και 1546.
  Ο σημερινός ναός φαίνεται πως ανακαινίσθηκε ριζικά στη διάρκεια της τουρκοκρατίας, μέχρις σημείου να διαφοροποιηθεί τελείως η μορφή του. Συμπερασματικά προκύπτει, εξετάζοντας το μικρό ναϊδριο του Σωτήρα, που ανήκε πιθανά στη Μονή, πως ο αρχικός ναός που υπήρχε στην ίδια ίσως θέση, θα ήταν μεγαλοπρεπής και μεγέθους αναλόγου προς τη μεγάλη έκταση της Μονής.
  Αναφορά στο σημερινό ναό της Υπαπαντής, γύρω από τον οποίο αναπτύσσονταν κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας οι κύριες ελληνικές συνοικίες, γίνεται σε συνοδικό έγγραφο του Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης Σαμουήλ του Χατζαρή (1763-1768) του έτους 1766, όπου ορίζεται ότι οι ναοί της πόλης, Αγιος Αθανάσιος, Παναγίας Λαγουδιανής, Αγιος Νικόλαος Ορφανός, Αγιος Υπάτιος (παλιά Παναγία Δεξιά) και Υπαπαντή, "δε μετέχουσι της σταυροπηγιακής αξίας των μονών" αλλά υπάγονται στο Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης.
Οι πληροφορίες περιλαμβάνονται στο βιβλίο του Απόστολου Παπαγιαννόπουλου με τίτλο: ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ.

Αγιος Αντώνιος

  Ο ναός του Αγίου Αντωνίου βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα της παλιάς πόλης της Θεσσαλονίκης, στην γωνία των οδών Δ. Μαργαρίτη και Φιλικής Εταιρίας, πολύ κοντά στην πλατεία Ιπποδρομίου, που αποτελούσε, κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας τον πυρήνα του Ελληνισμού της πόλης.
  Ο ναός του Αγίου Αντωνίου είναι μεταγενέστερο κτίσμα, χρονολογούμενο στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα "δίκλιτης" κεραμοσκέπαστης βασιλικής με στοά, που δυστυχώς όμως δεν σώζεται σήμερα. Ο μικρός ναός που συνοδευόταν και από μία σειρά κτισμάτων ήταν εξάρτημα του παλιού ναού του Αγίου Κωνσταντίνου που υπήρχε στη σημερινή πλατεία Ιπποδρομίου και κατεδαφίστηκε, για να κτισθεί στη θέση του νέος ναός. Η ανατολική πλευρά του ναού του Αγίου Αντωνίου στηριζόταν στα τείχη της περιοχής που κατεδαφίστηκαν λίγο αργότερα. Ακόμα υπάρχουν ενδείξεις πως παράπλευρα υπήρχε στον ίδιο χώρο κάποιο αρχαίο κτίσμα, πιθανότατα παρεκκλήσι, που χρησιμοποιούνταν σαν χώρος λατρείας.
  Ο Αγιος Αντώνιος λειτούργησε και στη Θεσσαλονίκη σαν ο προστάτης Αγιος των τρελών, όπως τον θέλει η χριστιανική παράδοση. Μάλιστα βρέθηκαν στο ναό σιδερένιοι χαλκάδες όπου δένονταν οι ασθενείς την ελπίδα ότι θεραπεύονταν με τη χάρη του Αγίου.
Οι πληροφορίες περιλαμβάνονται στο βιβλίο του Απόστολου Παπαγιαννόπουλου με τίτλο: ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ.

Νέα (ή Μεγάλη) Παναγία

  Ο ναός της Νέας (ή Μεγάλης) Παναγίας βρίσκεται στο νοτιοανατολικό τμήμα της παλιάς πόλης της Θεσσαλονίκης, νότια της οδού Τσιμισκή και σε μικρή απόσταση απο τη θάλασσα και το Λευκό Πύργο.
  Είναι κεραμοσκεπές μεταγενέστερο κτίσμα του 1827, όπως προκύπτει από μαρμάρινη επιγραφή πάνω από τη νότια είσοδο του ναού, και τιμάται στη μνήμη της Κοίμησης της Θεοτόκου. Επειδή μάλιστα, η μνήμη της Κοίμησης θεωρείται σαν υπέρτερη της Γέννησης της Θεοτόκου, ο ναός αυτός πήρε και το όνομα Μεγάλη Παναγία, σε αντιδιαστολή με τη Μικρή Παναγία που είναι ο ναός της Παναγούδας (όπου γιορτάζεται η γέννηση της Θεοτόκου).
  Διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα δημιουργούν την άποψη πως στην περίοδο του ναού της Νέας Παναγίας υπήρχε κατά τη βυζαντινή περίοδο μοναστήρι (12ος αιώνας) προς τιμή της Θεοτόκου. Το 1873 βρέθηκε στην περιοχή επιγραφή που ανέφερε: ".......την μονήν ταύτην της Υπεραγίας Θεοτόκου μετά των μετοχίων αυτής.......Ιωάννου μοναχού ςωλγ" = 1325
  Τη μονή της Θεοτόκου μνημονεύει ο Γάλλος ιερέας και περιηγητής του 17ου αιώνα R. de Dreux, που επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη στα 1866. Η μονή αυτή πρέπει να καταστράφηκε από πυρκαγιά γύρω στα 1690.
Οι πληροφορίες περιλαμβάνονται στο βιβλίο του Απόστολου Παπαγιαννόπουλου με τίτλο: ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ.

Παναγιά Λαγουδιανή (Λαοδηγήτρια)

  Ο ναός της Παναγίας Λαγουδιανής (ή Λαγουδάτου) βρίσκεται στη βορειοανατολική περιοχή της παλιάς πόλης της Θεσσαλονίκης, μεταξύ των οδών Κασσάνδρου και Αθηνάς.
  Ο ναός, που υπήρξε κατά τη Βυζαντινή περίοδο "καθολικό" γυναικείου μοναστηριού, πήρε το όνομά του από τον κτήτορά του Λαγουδιάτο (ή Λαγουδάτο), που έζησε -κατά πάσα πιθανότητα- το 14ο αιώνα, λίγο αργότερα ίσως από την εποχή που οι μοναχοί Βλατάδες ίδρυσαν την ομόνυμη Μονή Βλατάδων, της οποίας η Παναγία Λαγουδιανή υπήρξε "μετόχι".
  Η παράδοση όμως θέλει την Παναγία Λαγουδιανή να παίρνει το όνομά της από ένα λαγό που κρύφτηκε σε μία τρύπα για να σωθεί από κυνηγό και έγινε έτσι αιτία για να βρεθεί εκεί η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Ογλαϊτισας ή Τριχερούσας. Στον ίδιο, τότε χώρο, κτίστηκε ο ναός της Παναγίας, που ονομάστηκε από το γεγονός αυτό "Παναγία Λαγουδιανή". Στη διάρκεια μάλιστα της τουρκοκρατίας, η Μονή της Παναγίας Λαγουδιανής ονομαζόταν από του Τούρκους "Ταουσάν μοναστήρ", δηλαδή "Μοναστήρι των Λαγών".
  Το μοναστήρι της Παναγίας, πέρα από το ναό και τα κελιά των καλογριών, είχε στη διάρκεια της τουρκοκρατίας και ένα μεγάλο αριθμό κατοικιών στη γύρω περιοχή. Τις κατοικίες αυτές η μονή τις εκχωρούσε στους άστεγους χριστιανούς της πόλης με το σύστημα του "ιτζαρέ", δηλαδή με ένα εφ' άπαξ ποσό και με την καταβολή συμβολικών δόσεων εφ' όρου ζωής, έτσι ώστε να διατηρείται η υψηλή κυριότητα της μονής στα ακίνητα, μία και απαγορευόταν η πώλησή τους. Έτσι, σε δύσκολα χρόνια τακτοποιήθηκαν στεγαστικά πολλές οικογένειες των Θεσσαλονικέων, μια και ο αριθμός των κατοικιών αυτών ξεπερνούσε τις 20.
  Ο ναός της Παναγίας ονομάζεται επίσης -και ονομαζόταν από παλιά- "Λαοδηγήτρια", χωρίς να ερμηνευθεί πως και γιατί δόθηκε αυτό το όνομα. Πολλοί ιστορικοί συνέδεσαν το όνομά της "λαο-Ο-δηγήτριας" με αρχαίο βυζαντινό ναό που μνημονεύει τον 12ο αιώνα ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ευστάθιος ("η Πάναγνος Θεομήτωρ η παρ' ημίν του οδηγείν επώνυμος"). Μάλιστα, η "Οδηγήτρια" θεωρήθηκε ως η γυναίκα-προστάτης της πόλης της Θεσσαλονίκης μαζί με τον Αγιο Δημήτριο.
Οι πληροφορίες περιλαμβάνονται στο βιβλίο του Απόστολου Παπαγιαννόπουλου με τίτλο: ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ.

Ναός του Πρωτάτου

ΚΑΡΥΕΣ (Χωριό) ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ
Τηλέφωνο: +30 23770 23711-3, 23221
Φαξ: +30 23770 23315
  Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική με υπερυψωμένο το κεντρικό κλίτος και εξωτερική στοά κατά μήκος της βόρειας πλευράς. Το κωδωνοστάσιο, ψηλό και ορθογωνίου σχήματος, βρίσκεται στα ανατολικά του ναού, λίγα μέτρα από τη ΒΑ γωνία. Το μαρμάρινο τέμπλο του ναού σώζεται ακόμα στη θέση του, καθώς και οι φορητές εικόνες που ζωγράφισε ο Θεοφάνης, στα μέσα του 16ου αιώνα, ενώ μέσα στο Ιερό Βήμα βρίσκεται η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας "Αξιον Εστί".
  Η αρχική μορφή του ναού, που ανάγεται στο 10ο αιώνα, δέχθηκε μετατροπές σε διάφορες εποχές και κυρίως στον 14ο αιώνα, οπότε και δέχθηκε την τοιχογράφηση από τον κυριότερο εκπρόσωπο της λεγόμενης "Μακεδονικής Σχολής", Μανουήλ Πανσέληνο. Η ζωγραφική διακόσμηση του Πρωτάτου αποτελεί ένα από τα λαμπρότερα δείγματα της Παλαιολόγειας τέχνης του τέλους του 14ου αι., φιλοτεχνημένη αναμφίβολα από έναν από τους σπουδαιότερους τεχνίτες της εποχής.
  Στη δεκαετία του 1950-60 ο ναός αναστηλώθηκε από την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Απομακρύνθηκαν τα προσκτίσματα και αντικαταστάθηκε η ξύλινη στέγη με μπετόν και βυζαντινού τύπου κεραμίδια. Πρόσφατα πραγματοποιήθηκε από τη 10η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων η συστηματική συντήρηση των τοιχογραφιών του ναού.
  Ο ναός συνεχίζει για περισσότερο από δέκα αιώνες να χρησιμοποιείται στην κοινή λατρεία των μοναχών των Καρυών αλλά χρησιμοποιείται και για όλες τις επίσημες τελετές της Ιεράς Κοινότητας.

The Protaton church

  Karyes has been the seat of the self-governing body of Mount Athos and the seat of the 'protos' since the 10th century. At that time the settlement comprised some small older monasteries and the residences of representatives of distant ones.
  Assemblies of the monks were usually held on 15th August, the Virgin's feast-day, in the Protaton church, the very heart of monasticism on Athos; disputes between monasteries, mainly about land holdings, were settled there.
  Dedicated to the Dormition of the Virgin, the Protaton is a large triple-aisled basilica with narthex. Built in the 10th century it was repaired in the reign of Andronikos II Palaeologos (1282-1328). The wall-paintings (circa 1300) have been attributed to Manuel Panselinos; the artist, whoever he was, created a work that has gained world-wide acclaim in our time.
  The extraordinary abundance of painted scenes, free of all abstraction and featuring exquisite figures that come close to defining the quintessence of man, give superb material expression to the vision of Palaeologian art.

By kind permission of:Ekdotike Athenon
This text is cited Nov 2003 from the Macedonian Heritage URL below, which contains images.

• http://www.macedonian-heritage.gr/HellenicMacedoni... (2 φωτ.)

Ναός Πρωτάτου

Ιστοσελίδα Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων
• http://philippos.mpa.gr/gr/other/Agio_Oros/monaste... (1 φωτ.)

Η Κοίμηση της Θεοτόκου

ΚΑΡΥΩΤΙΣΣΑ (Κωμόπολη) ΓΙΑΝΝΙΤΣΑ
Η εκκλησία της Παλαιάς Καρυώτισσας ήταν αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Οι γέροντες θυμούνται με νοσταλγία τον διώροφο ναό χτισμένο με σκαλιστή πέτρα, τον βυζαντινό τρούλο και τις βυζαντινές εικόνες, το ξυλόγλυπτο τέμπλο του, καθώς και τον άμβωνα, ξυλόγλυπτος επίσης, περιτριγυρισμένο από χρυσά περιστέρια. Μία εσωτερική ξύλινη σκάλα οδηγούσε στον γυναικωνίτη. Όταν οι κάτοικοι εγκατέλειψαν το χωριό για να εγκατασταθούν στη Νέα Καρυώτισσα η εκκλησία ερειπώθηκε. Στη θέση της έχει κτιστεί ένα παρεκκλήσι αφιερωμένο στην Ζωοδόχο Πηγή.

Ιστοσελίδα Δήμου Μεγάλου Αλεξάνδρου
• http://www.dimos-meg-alexandrou.gr/greek/kario_nao... (1 φωτ.)

Η νέα εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου

Με την εγκατάσταση των προσφύγων στη Νέα Καρυώτισσα το 1924, οι κάτοικοι πραγματοποιούσαν τις θρησκευτικές τελετές σε μία πρόχειρα κατασκευασμένη παράγκα. Τη μεγάλη τους όμως επιθυμία για ένα ναό την έκαναν σύντομα πραγματικότητα με την ανέγερση του Ιερού Ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Το 1998 ολοκληρώθηκε η επέκταση του ναού, ενώ συνεχίζονται εργασίες ανακαινίσεώς της έως σήμερα.

Ιστοσελίδα Δήμου Μεγάλου Αλεξάνδρου
• http://www.dimos-meg-alexandrou.gr/greek/kario_nao... (1 φωτ.)

Το εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής

Στο ανατολικό τμήμα του χωριού βρίσκεται το εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής. Σύμφωνα με τους κατοίκους του χωριού, χτίστηκε με την προτροπή μιας γριούλας, η οποία επέμενε στα μηνύματα της Αγίας και αποτελεί από τότε τον φύλακα Αγγελο του χωριού. Το εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής χτίστηκε αρχικά με πλιθιά και αργότερα με πέτρες που της προσδίδουν την σπάνια ομορφιά της.

Ιστοσελίδα Δήμου Μεγάλου Αλεξάνδρου
• http://www.dimos-meg-alexandrou.gr/greek/kario_nao... (1 φωτ.)

Αγιος Γεώργιος

ΚΙΛΚΙΣ (Πόλη) ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
Στην κορυφή του Λόφου του Αγίου Γεωργίου είναι χτισμένη η ομώνυμη μεταβυζαντινή Εκκλησία. Ο Ναός που χτίστηκε πιθανότατα το 1830 είναι μια τρίκλιτη, ξυλόστεγη, βασιλική μεγάλων διαστάσεων, ενώ στο εσωτερικό του διασώζεται η αρχική διακόσμηση. Τα μορφολογικά στοιχεία και ο διάκοσμος του Αγίου Γεωργίου αποτελούν αντιπροσωπευτικά δείγματα εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής του 19ου στη Μακεδονία.

Το κείμενο παρατίθεται τον Δεκέμβριο 2003 από την ακόλουθη ιστοσελίδα της Δήμου Κιλκίς

Ιστοσελίδα Δήμου Κιλκίς
• http://www.dhmoskilkis.gr/index.files/04axio.htm
Ιστοσελίδα Δήμου Κιλκίς
• http://www.ota.gr/kilkis/ag_georgios.html (3 φωτ.)

Ναός Κοίμησης Θεοτόκου

ΚΟΝΤΑΡΙΩΤΙΣΣΑ (Κωμόπολη) ΠΙΕΡΙΑ
  Ανηφορίζοντας για το μοναστήρι του Οσίου Εφραίμ θα συναντήσετε στα αριστερά σας το βυζαντινό ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου του 11ου αιώνα.

Ιστοσελίδα Δήμου Δίου
• http://www.dion.gr/sts_theotokou_gr.htm (1 φωτ.)

Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου

ΚΟΥΠΑ (Οικισμός) ΚΙΛΚΙΣ
Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο της βασιλικής.

Βυζαντινή Εκκλησία Κρήνης

ΚΡΗΝΗ (Χωριό) ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ
  Η Εκκλησία είναι χτισμένη τον 18ο αιώνα πάνω σε ερείπια παλαιότερης η οποία αν χρονολογηθεί από τα ευρήματα στον αυλόγυρο αλλά και στους τοίχους της νέας εκκλησίας πρέπει να χτίσθηκε γύρω στο 1400 μ.Χ. Τα τελευταία χρόνια έχει επεκταθεί με προσθήκη νέου χτίσματος αφού αποτελούσε την ενεργή κυρία εκκλησία του Δημοτικού Διαμερίσματος Κρήνης. πρόσφατα καταστράφηκε ολοκληρωτικά από φωτιά που πιστεύεται ότι προήλθε από εμπρησμό. Μέσα στην εκκλησία φυλάγονταν εικόνες παλιές του Αγ. Γεωργίου, στον οποίο είναι αφιερωμένη η εκκλησία και άλλων αγίων. Βρίσκεται στη κορυφή ενός λόφου στα νοτιοδυτικά του χωριού.

Το κείμενο παρατίθεται τον Απρίλιο 2003 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, του Δήμου Τρίγλιας

• http://www.triglia.gr/show.asp?MenuID=4&SubMenuID=... (1 φωτ.)

Ιερός Ναός Αποστόλου Παύλου

ΛΙΠΑΡΟ (Χωριό) ΓΙΑΝΝΙΤΣΑ
  Ο Ιερός Ναός Αποστόλου Παύλου Λιπαρού θεμελιώθηκε το 1952 και εγκαινιάστηκε στις 27 Μαΐου του 1962. Στο νεκροταφείο του χωριού υπάρχει βυζαντινή εκκλησία αναγόμενη στις αρχές του 606 μ.Χ. Σε χρονολογία που δεν είναι καθορισμένη και στον τόπο που βρέθηκε η εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου από έναν γεωργό, κτίσθηκε ναός αφιερωμένος στη μνήμη του. Εδώ εκκλησιάζονταν οι κάτοικοι όλων των γύρω χωριών και υπάρχουν μαρτυρίες ότι λειτουργούσε και σαν κρυφό σχολειό.
  Ο ναός ήταν μεγαλύτερος από ότι είναι σήμερα, όμως γκρεμίστηκε η μια του πλευρά και οι αγιογραφίες καλύφθηκαν με ασβέστη, καθώς και το αγιογραφημένο τέμπλο καλύφθηκε με λαδομπογιές. Είναι τρίκλιτος βασιλικού ρυθμού με ζωγραφικό διάκοσμο στα επιστήλια, όπου οι Ευαγγελικές σκηνές εναλλάσσονται με παραστάσεις Ευαγγελιστών. Αξιόλογος είναι ο ξυλόγλυπτος, χρυσωμένος επισκοπικός θρόνος, με διακόσμηση σε ανάγλυφη και διάτρητη τεχνική. Τα θέματα είναι κυρίως φυτικά και εν μέρει ζωικά, με δράκοντες, λέοντες και υδρόβια πτηνά. Ο ναός κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο από το Υπουργείο Πολιτισμού και συμπεριλαμβάνεται (μαζί με την τούμπα) στον χάρτη αρχαιοτήτων και βυζαντινών μνημείων του νομού.

Το κείμενο παρατίθεται τον Μάιο 2005 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Δήμου Μεγάλου Αλεξάνδρου

• http://www.dimos-meg-alexandrou.gr/greek/lip_naoi_... (5 φωτ.)

ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΝΑΓΙΑ (Κωμόπολη) ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ
  Η Μ. Παναγία αποτελεί πόλο έλξης προσκυνηματικού τουρισμού, λόγω των πολλών εκκλησιών που διαθέτει και του έντονου θρησκευτικού συναισθήματος που διακατέχει τους κατοίκους της. Αξιόλογα θρησκευτικά μνημεία αποτελούν
•ο Ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου ( Προσκύνημα) που βρίσκεται 2 χιλ. έξω από την Μ. Παναγία,
•η Παναγούδα (κτίστηκε το 1007 μ.Χ ) που βρίσκεται στο Βόρειο-ανατολικό τμήμα του χωριού και
•ο Ι.Ν. Αγίου Βασιλείου ( κτίστηκε το 1955 μ.Χ ) στο κέντρο του χωριού. Και οι τρεις Ναοί διατηρούν την παραδοσιακή τους μορφή, ύστερα από αξιόλογες προσπάθειες αναπαλαίωσής τους από τον Δήμο Παναγίας.
  Σύσσωμοι οι κάτοικοι πανηγυρίζουν στις θρησκευτικές εορτές των παραπάνω εκκλησιών, διοργανώνοντας πολιτιστικές εκδηλώσεις, προσελκύοντας έτσι επισκέπτες από όλη την γύρω περιφέρεια.

Ιστοσελίδα Δήμου Παναγιάς
• http://www.dimospanagias.gr/acm/DesktopDefault.asp...

Κοίμηση της Θεοτόκου

ΜΙΚΡΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ (Κωμόπολη) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
  Ο Ιερός Ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου κτίστηκε επί τουρκοκρατίας, το 1835. Βρίσκεται στα δυτικά του Μικρού Μοναστηριού, στο χώρο των κοιμητηρίων του χωριού. Ο ναός είναι βασιλικού ρυθμού με δίριχτη σκεπή.

Το κείμενο παρατίθεται τον Μάρτιο 2003 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, του Δήμου Χαλκηδόνος

Ιστοσελίδα Δήμου Χαλκιδώνας
• http://www.chalkidona.gr/modules.php?op=modload&na... (1 φωτ.)

Αγία Μαρίνα

ΜΙΚΡΟ ΣΟΥΛΙ (Χωριό) ΣΕΡΡΕΣ
Είναι μια μικρή εκκλησία βασιλικού ρυθμού που χρονολογικά τοποθετείται περίπου στα τέλη του 6ου αιώνα μ.Χ. Σύμφωνα με την παράδοση των κατοίκων του χωριού τα ερείπια του παλιού ναού βρέθηκαν μετά από κάποιο όνειρο. Η Χρυσούλα Τσαρδάκη ένα κορίτσι 18 χρονών τότε είδε στον ύπνο της την Αγία Μαρίνα που την οδηγούσε σε κάποιο μέρος λέγοντας της να σκάψει αν βρει την εικόνα της. Η κοπέλα είδε το όνειρο τρεις φορές. Τελικά αυτή οδήγησε τους γονείς της στο μέρος που της έδειξε η Αγία, έσκαψαν και βρήκαν την εικόνα της και επιπλέον έφεραν στο φως κομμάτια αρκετών μαρμάρων και κομμάτια από κίονες. Μερικοί εξακολουθούν να υπάρχουν στην Αυλή της Εκκλησίας. Προς τιμή της Αγίας κτίστηκε εκεί το εκκλησάκι.

Το κείμενο παρατίθεται τον Ιούνιο 2005 από την ακόλουθη ιστοσελίδα του Δήμου Ροδολίβους

• http://www.rodolivos.gr/index.php?option=displaypa...

Καθολικό - Τοιχογραφίες

ΜΟΝΗ ΤΙΜΙΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ ΣΕΡΡΩΝ (Μοναστήρι) ΣΕΡΡΕΣ
  Η τοιχογράφηση του Καθολικού έγινε σε διάφορες εποχές και από διαφορετικούς αγιογράφους. Οι παλαιότερες τοιχογραφίες είναι αυτές που έγιναν κατά τη διάρκεια της ηγουμενίας του δεύτερου κτίτορα Ιωακείμ (1300-1333) και διακρίνονται για την εκφραστικότητα, το ρεαλισμό και την παθητικότητα που χαρακτηρίζουν και σύγχρονες τοιχογραφίες που σώζονται στη Θεσσαλονίκη, στο Αγ. Όρος και τη Μακεδονία. Από αυτές σήμερα σώζονται ελάχιστα δείγματα. Στον κυρίως ναό δεν σώζεται κανένα τμήμα από την αρχική διακόσμηση. Η νεώτερη τοιχογράφηση είναι του 1803. Το τέμπλο είναι ξυλόγλυπτο, από ξύλο καρυδιάς και χρονολογείται από το 1804. είναι από τα πιο αξιόλογα, προκαλώντας το θαυμασμό των επισκεπτών.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο της Νομαρχίας Σερρών.

Παρεκκλήσια της Μονής

  1) Παρεκκλήσιο Αγίου Νικολάου.
  2) Παρεκκλήσιο Αγ. Σπυρίδωνα και Αγ. Ιωάννου του κτίτορος.
  3) Παρεκκλήσιο Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, "Προδρομούδι".
  4) Παρεκκλήσιο των Ταξιαρχών.
  5) Παρεκκλήσιο του Ευαγγελισμού.
  Τα παρεκκλήσια αυτά βρίσκονται μέσα στον περίβολο. Αρχαιότερο είναι το "Προδρομούδι" (γενέθλιο) του 12ου αι. Έξω από τον περίβολο αναπτύχθηκαν εξωμοναστικά κτίσματα (υδραγωγείο, γέφυρες, ξενώνες), αλλά και έξι (6) παρεκκλήσια, στα οποία σώζονται περίφημες τοιχογραφίες, με σημαντικότερο το παρεκκλήσιο της Κοιμήσεως Θεοτόκου, που αποτελεί τον Κοιμητηριακό Ναό της Μονής.
Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο της Νομαρχίας Σερρών.

Οσία Παρασκευή

ΝΕΑ ΚΑΛΛΙΚΡΑΤΕΙΑ (Κωμόπολη) ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ
  Πολιούχος της Ν. Καλλικράτειας είναι η Οσία Παρασκευή η οποία έζησε στους Επιβάτες της Αν. Θράκης τον 12 αι. μ.Χ. Η μνήμη της τιμάται στις 14 Οκτωβρίου. Ο Ιερός Ναός της Ν. Καλλικράτειας είναι αφιερωμένος στη μνήμη της. Με τον ερχομό των προσφύγων δημιουργήθηκε μια παράγκα από τα ξύλα που περίσσεψαν από το χτίσιμο των σπιτιών η οποία, λειτούργησε μισή ως σχολείο και μισή ως εκκλησία. Η ξύλινη αυτή εκκλησία λειτούργησε από το 1926 έως το 1952. Από το 1938 άρχισε να χτίζεται ο ναός της Οσίας Παρασκευής σε ανάμνηση του αντίστοιχου ναού της Παλιάς Καλλικράτειας. Το 1950 το κτίσιμο του Ναού είχε σχεδόν τελειώσει. Το 1995 ο Ναός γκρεμίστηκε και άρχισε η ανέγερση του νέου μεγαλοπρεπούς Ναού η κατασκευή του οποίου είναι ακόμη σε εξέλιξη. Η ενορία της Καλλικράτειας και των γύρω περιοχών υπάγεται στη Ιερά Μητρόπολη Κασσανδρείας.
  Αλλες εκκλησίες είναι αυτή του Αγ. Νεκταρίου, του Ιωάννου Χρυσοστόμου, ενώ υπάρχει και το εκκλησάκι το Αγ. Τρύφωνα στο Τσαλί Μετόχι.

Το κείμενο παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Δήμου Καλλικράτειας

Ιστοσελίδα Δήμου Καλλικράτειας
• http://www.kallikrateia.gr/eklisia.htm (6 φωτ.)

Παναγίας Φανερωμένης

ΝΕΑ ΜΗΧΑΝΙΩΝΑ (Κωμόπολη) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Η εκκλησία της Παναγίας της Φανερωμένης της Ν. Μηχανιώνας διαθέτει τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας. Η εικόνα μεταφέρθηκε από τον παλιό μικρασιατικό οικισμό. Κάθε χρόνο συρρέουν πολλοί πιστοί ενώ σ' αυτήν έχουν δοθεί πολλά τάματα.

Ιστοσελίδα Δήμου Μηχανιώνας
• http://www.michaniona.gr/Culture.htm (1 φωτ.)

ΝΕΟΧΩΡΙ (Χωριό) ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ
  Η εκκλησία του Αγ. Γεωργίου είναι κτισμένη επί του προϋπάρχοντος ναΐσκου του Προφήτη Ηλία. Γι' αυτό το λόγο το μεγαλύτερο πανηγύρι γίνεται στις 20 Ιουλίου, προς τιμήν του Αγίου, στον οποίο είναι αφιερωμένο και το εκκλησάκι στον ομώνυμο λόφο (Βορειοανατολικά του οικισμού).
   Οι υπόλοιπες εκκλησίες και παρεκκλήσια είναι ο Αγιος Αθανάσιος (Ανατολικά στα όρια με τα Στάγειρα), ο Αγιος Δημήτριος (Ανατολικά στην είσοδο του χωριού), η Αγία Αναστασία (Δυτικά στην άλλη είσοδο του χωριού), οι Αγιοι Ανάργυροι (πάνω στην Εθνική οδό), η Αγία Μαρίνα (Βόρεια, κοντά στο γεφύρι) και ο Αγιος Νικόλαος (στην διασταύρωση για Βαρβάρα).

Το κείμενο παρατίθεται τον Φεβρουάριο 2005 από την ακόλουθη ιστοσελίδα του Δήμου Αρναίας

• http://www.arnea.gr/perf.aspx?StaticID=379&Process...

Ναός Αγίων Αναργύρων

ΝΗΣΙ (Κωμόπολη) ΗΜΑΘΙΑ
Βυζαντινής εποχής

Αγιος Γεώργιος

ΝΙΓΡΙΤΑ (Κωμόπολη) ΣΕΡΡΕΣ
  Ο ναός του Αγίου Γεωργίου, σε ρυθμό τρίκλιτης βασιλικής, θεμελιώθηκε γύρω στα 1600. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του, οι οποίες αποτελούν ένα από τα αρτιότερα σωζόμενα σύνολα της Αγιογραφίας του 18ου αιώνα στην περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας. Ο ναός είναι υπερπλήρης αγιογραφικά,τοιχογραφημένος σε διαδοχικές φάσεις, από το 1757 και πρωτύτερα ακόμη, ενώ η δεύτερη τοιχογράφησή του χρονολογείται στα 1837 σύμφωνα με επιγραφή που σώζεται στο στηθαίο του γυναικωνίτη .Χαρακτηριστικό των αγιογραφιών η απομάκρυνσή τους από τη βυζαντινή τάση του ασκητισμού. Η εξωτερική όψη του νάρθηκα είναι αγιογραφημένη με σκηνές και παραστάσεις από τον παράδεισο και την κόλαση. Αξιοσημείωτες είναι επίσης οι παραστάσεις του Μ. Αλεξάνδρου, του Κροίσου, του Δαρείου, γεγονός που υποδηλώνει την αξία αυτής της «λαϊκής» αγιογράφησης .

Το κείμενο παρατίθεται τον Οκτώβριο 2003 από την ακόλουθη ιστοσελίδα του Δήμου Νιγρίτας

• http://www.nigrita.gr/modules.php?name=Content&pa=...

Αγιος Αθανάσιος

Ο ναός του Αγίου Αθανασίου θεμελιώθηκε το 1906, σύμφωνα με σωζόμενη επιγραφή. Σε ρυθμό βασιλικής καθαρής εξωτερικά (εσωτερικά έχει τρία κλίτη), έχει μήκος 30 και πλάτος 24 μέτρα ενώ οι διάφορες σχηματικές παραστάσεις, τα κιονόκρανα και οι ανάγλυφοι κίονες καταδεικνύουν την επίδραση νεοκλασικών στοιχείων.

Ιστοσελίδα Δήμου Νικρίτας
• http://www.nigrita.gr/modules.php?name=Content&pa=...

Παρεκκλήσι Αγίου Νικήτα

Το παρεκκλήσι του Αγίου Νικήτα βρίσκεται στο 1ο χιλ. Νιγρίτας προς Θερμά και ανεγέρθη το 1956 σε ανάμνηση της σωτηρίας των κατοίκων της πόλης από τους Γερμανούς, όταν απετράπη η μαζική εκτέλεση όλων των αρρένων κατοίκων της ενορίας του Αγίου Γεωργίου. Η σωτηρία τους αποδόθηκε στην επέμβαση του Αγίου Νικήτα που γιόρταζε την ημέρα εκείνη.

Ιστοσελίδα Δήμου Νικρίτας
• http://www.nigrita.gr/modules.php?name=Content&pa=...