Πληροφορίες τοπωνυμίου

Η παλιά αρχιτεκτονική

ΞΥΛΑΓΑΝΗ (Κωμόπολη) ΚΟΜΟΤΗΝΗ
  Η Ξυλαγανή ήταν κατοικημένη από Βουλγάρους εποίκους μέχρι την απελευθέρωση της Θράκης (14-15 Μάη 1920). Έλληνες πρόσφυγες από την Αν. Θράκη και Αν. Ρωμυλία εγκαταστάθηκαν στην περιοχή, στα πλαίσια της ανταλλαγής των πληθυσμών που συμφωνήθηκε μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων και επικυρώθηκε εκ νέου με τη συνθήκη της Λωζάνης το 1923.
  Οι παλιοί κάτοικοι του χωριού μας διηγούνται: «Οι μισοί ήρθαν τον Οκτώβρη του '24 και οι άλλοι τον Ιούνη του '25, μια μέρα πριν από τη γιορτή της Αναλήψεως. Οι πρόσφυγες ήταν εργατικοί», συνεχίζουν, «με τις 1.000 δρχ. δάνειο που τους έδωσε το εξασθενημένο κράτος έφτιαξαν τα καινούργια νοικοκυριά τους. Είχαν έλθει με ελάχιστα μόνο ζωντανά στην πατρίδα. Όταν έφθασαν εγκαταστάθηκαν στα σπίτια των Βουλγάρων».
  Τα σπίτια αυτά ήταν πολύ χαμηλά, με ένα φεγγίτη μόνο. Το δάπεδο ήταν από χώμα. Η πόρτα είχε ένα χοντρό ξύλινο συρτή, τον λεγόμενο «σερμέ», από άκρη σε άκρη. Μ' αυτόν κλείδωναν τις πόρτες γιατί φοβόντουσαν τις επιθέσεις των ληστών.
  Τα υλικά κατασκευής των σπιτιών ήταν μείγμα από χώμα (λάσπη) και άχυρα, το λεγόμενο «κερπίτσι», χώμα και πέτρες ή πλιθιά. Για την κατασκευή των τελευταίων χρησιμοποιούσαν ξύλινα καλούπια σε σχήμα τετράγωνο στα οποία έβαζαν λάσπη και τα ξέραιναν στον ήλιο. Το χτίσιμο ακολουθούσε το ασβέστωμα της κάθε κατασκευής. Στο χωριό υπήρχαν μόνο τέσσερα διώροφα. Στο ένα από αυτά που βρίσκεται απέναντι από την εκκλησία, έμενε ο παπάς. Το ισόγειο του λειτουργούσε στην εποχή των Βουλγάρων ως σχολείο.
Το εμπορικό κέντρο
  Το εμπορικό κέντρο της Ξυλαγανής κτίσθηκε στη σημερινή οδό Αναλήψεως από τον Αναστάσιο Πολιτσάκη ο οποίος είχε έρθει από την Αμερική με πολλά χρήματα, όπως μας είπαν οι ντόπιοι. Το 1926 άρχισε το κτίσιμο που το 1928 είχε πια ολοκληρωθεί. Αποτελούνταν από συνεχόμενα καταστήματα τα οποία σώζονταν εγκαταλειμμένα μέχρι το 1994. Σήμερα δεν υπάρχει πια. Την πιο πρόσφατη μαρτυρία για το κτίσμα αποτελεί σειρά από φωτογραφίες που τράβηξε λίγο πριν από την κατεδάφιση του η ομάδα του Γυμνασίου μας.
  Στο κέντρο με βάση τις διηγήσεις των κατοίκων, υπήρχε ραφείο, τσαγκαράδικο, μανάβικο που λειτουργούσε και ως παντοπωλείο και καφενείο. Τις προμήθειες τους τα μαγαζάκια τις έκαναν από την Ν. Αδριανή. Πουλούσαν λάδι, ελιές, ξύδι, αλάτι, ζάχαρη, ρύζι, ούζο, σταφίδες, σαρδέλες από τη Ρωσία και καθαρό πετρέλαιο για λάμπες. Ανάμεσα στους εμπόρους του χωριού υπήρχαν και Εβραίοι, που νοίκιαζαν τα καταστήματα και πουλούσαν ρούχα, κοσμήματα κ.λπ. Ήταν τα μόνα ψιλικατζίδικα της Ξυλαγανής.
  Όταν επισκεφθήκαμε το κέντρο αναγνωρίσαμε το κρεοπωλείο και το καφενείο. Στο πρώτο δεν υπήρχε ψυγείο αλλά μόνο μια ντουλάπα που έβαζαν τα κρέατα για να τα προστατεύουν από τις μύγες. Ο χώρος του καφενείου, στον οποίο είδαμε ξύλινους πάγκους, είχε πολλαπλή χρήση, σύμφωνα με τις μαρτυρίες. Ήταν ταυτόχρονα και καπηλειό και ξενώνας. Πιθανόν με τον χαρακτηρισμό «ξενώνας» εννοούν τα μικρά κτίσματα δίπλα στο καφενείο.
Τα καινούργια σπίτια
  Όταν οι κάτοικοι ορθοπόδισαν, άρχισαν να κτίζουν καινούργια σπίτια που αποτελούνταν από δύο δωμάτια. Το ένα μεγάλο, το άλλο μικρό. Επίσης υπήρχε η σιταποθήκη ή «αμπάρι» όπως λεγόταν. Στο μεγάλο δωμάτιο υπήρχε ένα τζάκι όπου μαγείρευαν στη φωτιά και λίγα έπιπλα. Το μεσημέρι έτρωγαν σ' ένα χαμηλό τραπέζι, τον «σοφρά». Αλλες οικογένειες είχαν και ψηλά τραπέζια φαγητού. Κάθε οικογένεια είχε τουλάχιστον 5-6 μέλη. Κοιμόνταν σε ξύλινα κρεβάτια που η άκρη τους λεγόταν «γαϊδούρα» ή και κάτω στο πάτωμα στρωματσάδα. Στα σπίτια που κτίζονταν βοηθούσαν όλοι και τα υλικά οικοδομής ήταν λάσπη και χαλίκια.

Το απόσπασμα παρατίθεται τον Απρίλιο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Δήμου Μαρωνείας

• http://www.maronia.gr/info/old_a/1.HTM (4 φωτ.)