Πληροφορίες τοπωνυμίου

Για την αρχαία ιστορία των Καρυών, βλ. Καρυαί αρχαία πόλη
Βυζαντινή Αράχωβα: Η πολίχνη καταστράφηκε ολοκληρωτικά με τα ιερά της στη δεύτερη επιδρομή των Γότθων με τον Αλάριχο (396 μ.Χ.)
Φραγκοκρατία: Οι μαρτυρίες λένε ότι λέγονταν Μεγάλη Αράχωβα και ότι οι κάτοικοί της πουλούσαν στα πανηγύρια μετάξι. Με τον καιρό εκείνο συνδέεται και ο Παλαιόπυργος, του οποίου η οχύρωση έγινε μετά το 1275 μ.Χ. Για αυτόν σώζεται ένα παραμύθι. Ανήκε στον Βυζαντινό άρχοντα Ζωναρά που είχε κόρη τη Χρυσαυγή. Κάλεσε μνηστήρες για να την παντρέψει. Αυτή διάλεξε τον Εύανδρο. Τότε ξεκίνησε πόλεμος όπου σκοτώθηκε ο Εύανδρος και η Χρυσαυγή με τους θησαυρούς καταφεύγει στη Ρουμανία. Είχε μείνει έγκυος και δισέγγονος της ήταν ο Μιχαήλ Παλαιολόγος που ανέκτησε την Κωνσταντινούπολη και ελευθέρωσε τον Μυστρά.
Τουρκοκρατία: Όπως σ' όλη την Ελλάδα έτσι και εδώ η ζωή, η τιμή, η περιουσία των ραγιάδων ήταν στη διάθεση του σκληρού τυράννου. Το ότι έμειναν Τούρκοι μόνιμα στις Καρυές φαίνεται από τα τοπωνύμια : Μουσταφά τ΄ αλώνια, του αγά η χούνη, του χαλή το λάκκωμα.
Η Αράχωβα του 1821: Έχει και η Αράχωβα τη συμβολή της στους Αγώνες και τις θυσίες του 1821. Στο Αρχείο των Αγνώστων ( Εθνική Βιβλιοθήκη) υπάρχουν 80 ονόματα Αραχωβιτών με το βιογραφικό τους σημείωμα που έλαβαν μέρος στις μάχες. Το κάψιμο του χωριού από τον Ιμπραήμ έγιναν στις 12 Μαΐου 1826 κατά την μαρτυρία του Φραντζή. Επίσης η παράδοση λέει ότι κατά την αποχώρηση του Ιμπραήμ τον Αύγουστο του 1826 οι αραπάδες πήραν ομήρους μαζί τους άνδρες, γυναίκες , παιδιά και τους πήγαν στην Πύλο. Λέγεται ότι μια Αραχωβίτισσα παντρεμένη με παιδία σύρθηκε στην αιχμαλωσία. Μετά από πολύ καιρό τα κατάφερε και ξέφυγε αλλά γύρισε έγκυος. "Αντρα, το και το έχω πάθει. Θα με δεχθείς ή να φύγω πάλι ;" και ο άντρας αναστενάζοντας: "Καημένη γυναίκα, σκλαβιά βλέπεις και παρθενιά γυρεύεις. Έλα έμπα στο σπίτι σου και σύμμασε τα παιδιά σου"
Η Αράχωβα μετά το 1821: Το καλοκαίρι του 1821 επειδή η κυβέρνηση δεν είχε χρήματα να πληρώνει το στρατό, όριζε περιφέρειες όπου κάθε Ρουμελιώτης στρατηγός θα πήγαινε να εισπράξει μισθούς και έξοδα τροφοδοσίας. Έτσι ο στρατηγός Βαγγέλης Μήτσο-Κοντογιάννης από Καστρί - Αγ. Πέτρο έφτασε στην Αράχωβα όπου και κατέλυσε. Τέσσερις ημέρες περίμενε αλλά δεν υπήρχε πρόθεση για φόρους. Γι' αυτό φυλάκισε τον παπά και τον προεστό του χωριού. Όμως οι Ματαλαίοι του χωριού ήρθαν σε συνεννόηση με τα γειτονικά χωριά, έφτασαν ενισχύσεις, ακολούθησε μάχη μέσα στο χωριό και τελικά έφτασε από την Τρίπολη ο Γενναίος Κολοκοτρώνης που κατάφερε συμβιβασμό και απεχώρησαν οι Ρουμελιώτες. Το γεγονός αυτό και το θάνατο των Ρουμελιωτών καπετάνιων απαθανάτισε η Λαϊκή Μούσα με το "ένα πουλάκι ξέβγαινε"
Απελευθερωτικοί Αγώνες:
Στην επανάσταση της Κρήτης (1866 - 1968) ένας (1) Αραχωβίτης Λοχίας εθελοντής ο Νικ. Χριστοφίλης βρήκε ηρωικό θάνατο στη μονή Αρκαδίου.
Στον πόλεμο του 1897 έλαβαν μέρος δύο (2) αξιωματούχοι και περισσότεροι από είκοσι (20) στρατιώτες.
Στους βαλκανικούς πολέμους (1912 - 1913) έπεσαν έξι (6) τραυματίστηκαν τέσσερις (9) πολέμησαν ογδόντα πέντε (85).
Στον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο και στη Μικρασιατική εκστρατεία (1917 - 1922), έπεσαν δέκα τρεις (13) και πολέμησαν ογδόντα εννέα (89).
Στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο (1940-1941), έπεσαν πέντε (5), τραυματίστηκαν δέκα πέντε (15),πολέμησαν εκατόν εβδομήντα (170)
Από τους Αραχωβίτες της Αμερικής στον Α' παγκόσμιο πόλεμο δέκα επτά (17) πολέμησαν, ένας (1) σκοτώθηκε και στον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο εκατόν δέκα (110) πολέμησαν και επτά (7) σκοτώθηκαν.
Μετανάστευση: Από τους πρώτους που έφυγαν από την Αράχωβα για την Αμερική στα 1888 ήταν τα αδέλφια Βασίλης και Παναγιώτης Λεβεντάκης που τους παρανόμαζαν "Φαφουταίους". Ακολούθησαν το 1896 τριάντα τρεις (33) μαζί. Το 1901 οι πρώτοι Αραχωβίτες του Σικάγου ίδρυσαν τον σύνδεσμο των εν Αμερική Αραχωβιτών και το 1923 ιδρύθηκε η "Αδελφότης Αραχωβιτών - Αι Καρυαί". Το πρώτο μεγάλο κοινωφελές έργο έγινε το 1927 και ήταν η ύδρευση του χωριού για το οποίο η Αδελφότης διέθεσε 25 χιλιάδες δολάρια. Το 1929 επίσης έστειλε η αδελφότης 518 δολάρια με τα οποία αγοράστηκε γήπεδο για γυμναστήριο. Επίσης το 1927 εκδόθηκε το λεύκωμα με τον τίτλο "Χρυσή Βίβλος Αδελφότητας Αραχωβιτών Αι Καρυαί" . Το 1937 τελείωσε το κτίριο του Δημοτικού Σχολείου που στοίχισε ένα εκατομμύριο προπολεμικές δραχμές. Όλο αυτό το ποσό το έστειλε η Αδελφότητα. Από το 1945 δε, άρχισε η αποστολή ταχυδρομικών δεμάτων με ρούχα, τρόφιμα και επιταγών με δολάρια. Το Μάρτιο του 1946 έφτασαν στη Αράχωβα 248 ταχυδρομικά δέματα και 14 μπαούλα με ρούχα, παπούτσια και τρόφιμα.
Η Αράχωβα της κατοχής: ( Απρίλιος 1941 - Οκτώβριος 1944) Καμία περιγραφή δε θα μπορέσει να δώσει την πραγματική εικόνα της ζωής που πέρασαν οι κάτοικοι της Αράχωβας κατά την διάρκεια ης μαύρης σκλαβιάς. Ταλαιπωρίες, βάσανα, συγκινήσεις, δραματικά επεισόδια, ηρωισμοί, αυτοθυσίες ήταν οι καθημερινές σκηνές. Βήμα - βήμα, λεπτό προς λεπτό έχουν καταγραφεί όλα τα γεγονότα με όλες τις λεπτομέρειες στο ημερολόγιο της Κατοχής από των αείμνηστο καθηγητή Κώστα Μ. Πίτσιου στο Βιβλίο του "Καρυαί Λακεδαίμονος" ( Ιστορική και Λαογραφική μελέτη).
Το πρώτο επεισόδιο (18-12-1942): Την ημέρα αυτή πραγματοποιήθηκε επίθεση εναντίον γερμανικού αυτοκίνητου με τρεις Γερμανούς στρατιώτες και δύο Έλληνες μαυραγορίτες συνεργάτες. Ήδη 2 μήνες πριν είχε ιδρυθεί και στην Αράχωβα τμήμα του ΕΑΜ του οποίου αρχηγός ήταν ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Παρασκευάς Λεβεντάκης που είχε πάρει εντολή να δημιουργήσει σοβαρό επεισόδιο με Γερμανούς ή Ιταλούς. Η εγκατάσταση στη συνέχεια των Ιταλών στο χωριό πρόσθεσε στην καθημερινή ζωή μόνο διωγμούς, φυλακίσεις, βασανισμούς γι' αυτό και οργανώθηκαν φυλάκια συναγερμού, κατασκευάστηκαν κρυψώνες και μακρινά καταφύγια που χρησιμοποιήθηκαν το διάστημα από το Σεπτέμβριο του 1943 ως το Σεπτέμβριο του 1944.
Η μεγάλη δοκιμασία: Η μεγάλη δοκιμασία για το χωριό ήταν η 19η Σεπτεμβρίου 1943. Κανείς δεν αντιλήφθηκε την περικύκλωση του χωριού από 500 Γερμανούς στις 5 η ώρα το πρωί. Η θύελλα που ακολούθησε κράτησε μία ώρα κατά την οποία δολοφονήθηκαν εννέα (9) άμαχοι, λεηλατήθηκαν σπίτια και τριάντα ένα (31) άνθρωποι οδηγήθηκαν στην ομηρία. Το δράμα του χωριού ευτυχώς σταμάτησε γιατί κατέφθασε σαν από μηχανής θεός ο αντιπρόσωπος του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού κ. Αλ. Πέρσον και έτσι οι Γερμανοί αποχώρησαν.
  Μεγάλη μορφή αυτοθυσίας και πατριωτισμού αποτελεί σίγουρα η εκτέλεση του γιατρού Χρήστου Καρβούνη στο Μονοδέντρι μαζί με 117 άλλους πατριώτες από τους Γερμανούς στις 26-11-1943 που γεννήθηκε στην Αράχωβα και σπούδασε στη Γερμανία και ο οποίος αρνήθηκε να απαλλαγεί από την εκτέλεση.
Το κάψιμο της Αράχωβας (14 -15 Μαρτίου 1944): Δύο ώρες πριν το μεσημέρι σήμανε ο συναγερμός της συμφοράς και του ολέθρου. Περίπου 150 Γερμανοί μπήκαν στο χωριό, έφαγαν πρώτα, στη συνέχεια λεηλάτησαν τα σπίτια και ύστερα αφοσιώθηκαν στο κάψιμο των σπιτιών. Ανατίναξαν μάλιστα και τη δυτική γωνία του Σχολείου την πρώτη ημέρα, ενώ την δεύτερη ημέρα μαζί με όλα τα άλλα ανατίναξαν το Ρολόι του χωριού. Ο απολογισμός του τραγικού αυτού διημέρου ήταν 20 νεκροί και 300 σπίτια καημένα.
  Η επιδρομή των Γερμανών στον Πάρνωνα. Μεγάλη δοκιμασία για το χωριό αποτελεί το διάστημα από 23 Ιουνίου - 8 Ιουλίου 1944 που πραγματοποιήθηκε η πιο τρομερή επιχείρηση των κατακτητών στην περιοχή. Πλήρωσε και η Αράχοβα βαρύ φόρο αίματος και καταστροφής: νεκροί 14, όμηροι 8, λεηλασία και καταστροφή σε υλικά αγαθά ανυπολόγιστη.
Απελευθέρωση: Η πιο γλυκιά μέρα που ο κόσμος άρχισε να πιστεύει ότι τελείωσε ο εφιάλτης της σκλαβιάς ήταν η 10η του Σεπτέμβρη 1944 που καταργήθηκαν τα φυλάκια και ο συναγερμός, Επιτέλους η Αράχωβα λεύτερη.

Το κείμενο παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, της Κοινότητας Καρυών

• http://www.karyes.gr/ISTORIA%20ST.htm (1 φωτ.)