Πληροφορίες τοπωνυμίου

ΑΝΩ ΚΑΣΤΕΛΛΙΑΝΑ (Οικισμός) ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙ
  Τα Καστελιανά είναι ένα άλλο κεφαλοχώρι του Δήμου στη βόρεια ρίζα των Αστερουσίων. Αποτελούσε τη σημαντικότερο χωριό στο οποίο είχαν εγκατασταθεί οι εργαζόμενοι στα κτήματα των αρχόντων που διέμεναν στο Castel de Belvendere που ήταν χτισμένο στο ύψωμα Κάστελος που αυτόνομο εποπτεύει στην ανατολική πεδιάδα της Μεσαράς.
  Το περίεργο είναι ότι το χωριό δεν αναφέρεται σε έγγραφα της εποχής που και το φρούριο βρισκόταν στην ακμή του. Όμως οι «βούργοι» του φρουρίου όπως αναφέρονται θα πρέπει να ήταν διάσπαρτα οικοδομήματα στην περιοχή ή συστάδες οικιών οι οποίες συνενώθηκαν για να αποτελέσουν τα Καστελιανά.
  Και τα δύο χωριά (Πάνω και Κάτω Καστελιανά) όπως ήδη αναφέραμε αποτελούσαν τους «βούργους» της καστελανίας και στις βενετσιάνικες απογραφές αναφέρονται μαζί με κοινό το όνομα Καστελιανά και μόνο στην απογραφή του 1900 γίνεται ο διαχωρισμός τους. Στην οθωμανική απογραφή το χωριό έχει το όνομα Nefs Rizu και 45 χαράτσια ενώ με την παλιότερη ονομασία του το ξανασυναντάμε στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834.
  Το χωριό Πάνω Καστελιανά που μπορεί κανείς να το επισκεφτεί συνεχίζοντας ευθεία από τον δρόμο που φέρνει από τη Γαρίπα είναι όμορφο και δεμένο με την κρητική παράδοσή χωρίς να διαθέτει ιδιαίτερα πλούσια χωράφια. Η κτηνοτροφία και η ελαιοπαραγωγή είναι οι βασικότερες ασχολίες των κατοίκων του χωριού, αλλά και ολόκληρου του διαμερίσματος.
  Ο ποταμός Αναποδάρης που φαίνεται από την πανοραμική θέα που προσφέρει ο Κάστελος αρδεύει (κατά την εποχή που έχει νερό τα κτήματα των φιλόπονων κατοίκων. Στην περιφέρεια του χωριού διασώζεται το τοπωνύμιο «Αποστόλοι[1]» στο οποίο πριν από 40 χρόνια έγιναν οι πρώτες εφαρμογές της γραμμικής καλλιέργειας αμπελώνων και της συστηματικής άρδευσης των, δίνοντας έτσι νέα ώθηση στην αγροτική ανάπτυξη και παραγωγή.
[1] Το τοπωνύμιο διασώζει το παλιό Σιναϊτικο μοναστήρι των Αγίων Αποστόλων που σήμερα δεν υφίσταται. Σε άλλο σημείο γίνεται η σχετική αναφορά για το μοναστήρι των Αγίων Αποστόλων.

Το κείμενο παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, του Δήμου Αρκαλοχωρίου

• http://www.arkalochori.gr/docs/kastelliana.htm (1 φωτ.)

Δημοτικό Διαμέρισμα Καστελλιανών

ΚΑΤΩ ΚΑΣΤΕΛΛΙΑΝΑ (Χωριό) ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙ
Τηλέφωνο: +30 28910 71290
  Αποτελείται από τα χωριά Πάνω και Κάτω Καστελιανά, τα Φαβριανά και το χωριό Φιλίππου στις παρυφές της νοτιοανατολικής Μεσαράς και το χωριό Τσούτσουρος (η αρχαία Ίνατος) στη νότια πλευρά των Αστερουσίων. Όλα τα χωριά του διαμερίσματος είναι χτισμένα στη βόρεια ρίζα των Αστερουσίων. Τα δυο πρώτα χωριά βρίσκονται (ιδιαίτερα το χωριό Κάτω Καστελιανά) κάτω από τον επιβλητικό και αρχαιοκατοικημένο Κάστελο, στην κορυφή του οποίου ακόμη στέκονται τα ερείπια του περίφημου Castel de Belvedere της Βενετοκρατίας, πάνω το οποίο ήταν η έδρα της ομώνυμης καστελανίας Belvedere ή Ρίζου ή Ριζόκαστρου και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο κατά τους πρώτους αιώνες του αγώνα για εδραίωση της βενετσιάνικης κυριαρχίας στην Κρήτη.
   Στην κορυφή του Κάστελου επίσης τοποθετείται η αρχαία δωρική πόλη Πριανσός ισχυρή και μεγάλη με δικό της νόμισμα και με το επίνειό της την ιερή Ίνατο. Η Πριανσός αναφέρεται ως σπουδαίο κέντρο πολιτιστικής δράσης κατά τους ιστορικούς χρόνους και κατά τους χρόνους των εμφυλίων πολέμων στην αρχαία δωρική προρρωμαϊκή Κρήτη.
  Από το χωριό Πάνω Καστελιανά ο δρόμος με δυτική κατεύθυνση οδηγεί στο χωριό «Φιλίππου» το οποίο εμφανίζεται σε έγγραφο του 1248[1] για πρώτη φορά με αυτό το όνομα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αναγραφή του ονόματος από τον Καστροφύλακα (Κ 237) ως Μάζα Φιλίππου Χάμπαθα (Maxa Filipu Gandassa) και ως (Cambothomassa Filipu) (K242) το 1583. Το όνομα Μαζα (Μαζάς όπως και άλλα με αυτήν την ετυμολογία και κατάληξη ) είναι δηλωτικό ιερών κορυφής κατά την άποψη του αρχαιολόγου Νικόλαου Πλάτωνα[2].
  Επιστρέφουμε στα Πάνω Καστελιανά για να ακολουθήσουμε το δρόμο που από τα Κάτω Καστελιανά μέσα από μια θαυμάσια διαδρομή που διασχίζει τα Αστερούσια όρη μας φέρνει το επίνειο του Δήμου στον Τσούτσουρο. Ο δύσκολος χωματόδρόμος μετά από πολλά χρόνια επιτέλους παρέχει ασφάλεια, γρήγορη διάβαση των βουνών και άνετη άφιξη μέχρι το γιαλό με το ωραίο θέρετρο. Ο Τσούτσουρος είναι πασίγνωστος για το σπήλαιο της προελληνικής θεάς Ειλείθυιας (θεάς των τοκετών), με τα σπουδαία αρχαιολογικά ευρήματα στην ευρύτερη περιοχή του, με την υπέροχη φύση του που συνδυάζει την αγριότητα του βουνού και τη δροσιά της θάλασσας, με το μοναδικό ξηρό κλίμα του, με τη σχεδόν σταθερή θερμοκρασία του σε όλες τις περιόδους του χρόνου, με την άνετη διαμονή και τις υποδομές του, τις γραφικές ταβέρνες του, το φρέσκο ψάρι και τα ντόπια φρούτα και λαχανικά του, αλλά κυρίως την καλή καρδιά και φιλοξενία των κατοίκων του, στοιχεία ελκυστικά και ικανά να προσφέρουν ωραία, απολαυστική ξεκούραστη και ποιοτική διαμονή. Η νέα μαρίνα που κατασκευάζεται είναι ικανή να προσφέρει καταφύγιο και να ανεφοδιάζει μικρά πλεούμενα, ακτοπλοϊκά και ιστιοφόρα κρουαζιέρας.
  Φεύγοντας από τον Τσούτσουρο και επιστρέφοντας στα Κάτω Καστελιανά ο δρόμος οδηγεί με ανατολική κατεύθυνση στα Φαβριανά. Το χωριό χτισμένο πάνω στο λόφο που δεσπόζει στην περιοχή παρέχει θαυμάσια θέα μέχρι τη λοφογραμμή που χωρίζει την πεδιάδα της Μεσαράς από την πεδιάδα του Αρκαλοχωρίου και του Καστελίου Πεδιάδος. Τους χειμερινούς μήνες βρυχάται στα πόδια του ο Αναποδάρης ποταμός, ενώ το καλοκαίρι ένα διαρκές δροσιστικό αεράκι δεν επιτρέπει στη δυσφορία του καύσωνα να εγκατασταθεί στα σπίτια του χωριού.
  Τα ευρήματα όμως στην περιφέρεια του χωριού και η γειτνίασή του με την επικράτεια της αρχαίας Πριανσού δεν πρέπει να μας αφήνουν ανυποψίαστους για τη μακρά ιστορία του τόπου.
  Ο δρόμος που περνά μέσα από το χωριό αποτελεί την πρώτη χάραξη του νότιου οδικού άξονα της Κρήτης που εδώ και χρόνια παραμένει ανολοκλήρωτος και ημιτελής. Συνεχίζοντας το δρόμο αυτόν φτάνουμε στο πρώτο χωριό του επόμενου δημοτικού διαμερίσματος Σκινιά.
[1] «Κατάστιχο Εκκλησιών και Μοναστηριών του Κοινού» Ζαχαρία Τσιρπανλή Έκδοση Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1985 σελ.191
[2] Βλ. «ΤΟ ΙΕΡΟΝ ΜΑΖΑ (Καλού χωριού Πεδιάδος) ΚΑΙ ΤΑ ΜΙΝΩΙΚΑ ΙΕΡΑ ΚΟΡΥΦΗΣ» Κρητικά χρονικά Τόμος 5ος 1952 σελ. 96 κ.ε.
Χωριό Κάτω Καστελλιανά
  Οικισμός του δημοτικού διαμερίσματος των Καστελιανών που απέχει ελάχιστα από τα Πάνω Καστελιανά. Γιαυτό και οι ιστορικές αναφορές είναι κοινές για το δυο χωριά μέχρι το 1940.
  Τα χωριά πρόσφεραν πολλά στον εθνικό αγώνα της Αντίστασης κατά τον τελευταίο μεγάλο πόλεμο αφού και η θέση τους ευνοεί την αντάρτική δράση και οι κάτοικοι συνολικά συμμετείχαν είτε με πρωτόβουλη δράση και προσωπική συμμετοχή στις ανταρτικές ομάδες, είτε με κατασκοπευτική δράση και ασχολούμενοι με την προστασία και φυγάδευση των συμμάχων.
  Η ευκολία και η γνώση των περασμάτων των βουνών, των κόλπων και των προσβάσεων στα νότια παράλια σε συνδυασμό με το θάρρος και τη παλικαριά των κατοίκων υπήρξαν οι σωτήριες προϋποθέσεις για την διεξαγωγή των επιχειρήσεων διάσωσης του συμμαχικού στρατού, εξοπλισμού των αντάρτικων ομάδων, προστασία και διατήρηση του αγώνα.
  Δεν θα ήταν καθόλου υπερβολή να αναφέρουμε στο σημείο αυτό ότι οι κάτοικοι όλων των χωριών της Αστερουσιανής ρίζας με τη δράση τους, την αίσθηση του πατριωτικού καθήκοντος και την αποφασιστικότητα που τους διακρίνει ήταν οι βασικοί συντελεστές που κράτησαν το μεγαλύτερο μέρος της νότιας επικράτειας του Δήμου σχεδόν ελεύθερο κατά το μεγαλύτερο διάστημα της γερμανικής κατοχής

ΦΑΒΡΙΑΝΑ (Χωριό) ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙ
  Όμορφο χωριό χτισμένο σ’ ένα πλάτωμα που κάνουν οι πρόποδες των Αστερουσίων «καμαρώνει» για τους ωραίους και φιλόξενους κατοίκους του και την ωραία θέα καθώς απλώνεται στα πόδια του η πεδιάδα της Μεσαράς ανεμπόδιστα.
  Το όνομα του χωριού αναφέρεται για πρώτη φορά στην αιγυπτιακή απογραφή του 1881 στον αγροτικό Δήμο Σκινιά, ενώ από το 1920 συγκαταλέγεται με τα χωριά του αγροτικού επίσης Δήμου Καστελιανών και στη συνέχεια από το 1940 στην ίδια κοινότητα. Ετυμολογείται από τον Στέργιο Σπανάκη από το επαγγελματικό επώνυμο των πρώτων κατοίκων του που προέρχονται (όπως υποστηρίζει ο σπουδαίος μελετητής) από την οικογένεια των Φάβρο, Φαβριάνι που παράγεται από τη βενετσιάνικη λέξη favro (= βενετσιάνικος τύπος της λέξης fabro) και σημαίνει σιδηρουργός, χαλκιάς.
  Αν αυτή η υπόθεση αληθεύει τότε το χωριό θα πρέπει να ιδρύθηκε στα τελευταία χρόνια της Βενετοκρατίας ή στα πρώτα της οθωμανικής κατάληψης του νησιού. Σίγουρα όμως η περιοχή του χωριού θα αποτελούσε αρχαίο οικισμό του κράτους της Πριανσού. Γνωρίζουμε ότι σύμφωνα με τη δημοσίευση της ανακοίνωσης από την εφορεία Αρχαιοτήτων Ηρακλείου βρέθηκε και περισυλλέχτηκε ένας λύχνος «ρωμαϊκών χρόνων» στη θέση Πρασοκέφαλο, ενώ σε άλλη θέση, στην «Πατέλα» βρέθηκε και περιείλθε εις χείρας της υπηρεσίας ένα χρυσό σκουλαρίκι σε σχήμα κέρατος». Και άλλα όμως ευρήματα ξεθάφτηκαν από τα εδάφη της περιοχής του χωριού, στοιχεία που μας οδηγούν να δεχτούμε την αρχαιότατη - τουλάχιστον μέχρι την κλασική εποχή κατοίκηση του χώρου.
  Λόγω της θέσης του το χωριό πρόσφερε πολλά στους αγώνες της Κρήτης, παλαιούς και νεότερους. Ιδιαίτερα στην περίοδο της Οθωμανοκρατίας υπήρξε κατάλυμα Χαΐνηδων, ενώ στη γερμανική κατοχή ευρισκόμενο μέσα στην «ελεύθερη ζώνη» που είχαν ανακηρύξει οι αντιστασιακές οργανώσει φιλοξένησε και διέσωσε πολλούς συμμαχικούς στρατιώτες που δεν κατόρθωσαν να φύγουν από την Μεγαλόνησο με τη μεγάλη επιχείρηση εγκατάλειψης του νησιού.

Το κείμενο παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, του Δήμου Αρκαλοχωρίου

• http://www.arkalochori.gr/docs/favriana.htm (1 φωτ.)