Στο κεντρικό μεγάλο κι εύφορο υψίπεδο της Νάξου στη θέση Γύρουλας ήρθε σε φως
μεγάλης σημασίας αρχαϊκός ναός
του τύπου του τελεστηρίου, δηλαδή υπόστηλης αίθουσας για συγκεντρώσεις
μυστηριακών τελετών. Το οικοδόμημα χρονολογείται στα χρόνια του τυράννου της Νάξου
Λυγδάμιδος (περίπου 530 π.Χ.) και εντάσσεται στο φιλόδοξο οικοδομικό πρόγραμμά
του, ανάλογο με εκείνο του Αθηναίου φίλου του Πεισιστράτου. Γνωστότερο δείγμα
του προγράμματος αυτού αποτελεί ο μεγάλος ναός του Απόλλωνος στο νησάκι του λιμανιού
της Νάξου (Η "Πορτάρα" στα Παλάτια). Ο ναός του Γύρουλα είναι ένα κτίριο τετράγωνης
κάτοψης, με ιωνική εσωτερική κιονοστοιχία που χωρίζει το σηκό σε δυο κλίτη. Δύο
μνημειώδεις θύρες (ανάλογες της "Πορτάρας" στα Παλάτια) ανοίγονται στη νότια μακρά
πλευρά του σηκού (ευρυμέτωπη διάταξη). Μπροστά τους εκτείνεται πρόναος με πεντάστυλη
ιωνική πρόσοψη.
Η μεγάλη αξία του ευρήματος αυτού βρίσκεται στο ότι πρόκειται για
ένα σπάνιο ολομάρμαρο
ναό, του οποίου το αρχαίο υλικό σώζεται σε ποσοστό άνω του 50%. Το γεγονός
αυτό, σε συνδυασμό με την πρώιμη εποχή και τον τόπο κατασκευής του, το καθιστούν
ακένωτη πηγή γνώσης της αρχαίας αρχιτεκτονικής. Παρέχει μοναδικές πληροφορίες
για τη δομή της μαρμάρινης στέγης, για τις πρώιμες μορφές του ιωνικού ρυθμού,
για τις καμπυλότητες και τις οπτικές διορθώσεις, ανάλογες με αυτές του Παρθενώνα,
που εδώ εντοπίζονται ένα αιώνα πιο πριν. Παρουσιάζει δομές που αναγνωρίζονται
ως πρόδρομοι της κλασικής αττικής αρχιτεκτονικής. Πρόκειται για ένα από τα λίγα
οικοδομήματα του αρχαίου κόσμου (και τα ελάχιστα στην Ελλάδα) που σώζονται με
τόση πληρότητα και μπορούν να λειτουργήσουν εποπτικά για την πληροφόρηση του ευρέως
κοινού.
Ο ναός του Σαγκρίου αποτελεί εξαίρετο συμπλήρωμα του αρχαιολογικού
εκθέματος των Υρίων, με πολύ καλύτερη και πληρέστερη διατήρηση, με μνημειακές
αλλά απλούστερες των "αστικών" Υρίων αρχιτεκτονικές μορφές του "αγροτικού" χώρου
και με τεκμηρίωση της δημιουργικής εξέλιξης των αρχιτεκτονικών χαρακτήρων.
Επιπλέον ο ναός του Γύρουλα αποτελεί το μοναδικό καλά σωζόμενο παράδειγμα
ενός σπάνιου τύπου αρχαίου μυστηριακού οικοδομήματος, του τελεστηρίου. Ακόμη διατηρεί
και αυτός μια καλά σωζόμενη φάση από την περίοδο της χριστιανικής λατρείας, όταν
μετετράπη σε βασιλική.
