Πληροφορίες τοπωνυμίου

Οι Αρχάνες στο πέρασμα των αιώνων

  Η συνεχής παρουσία των Αρχανών σ' όλες τις φάσεις του προϊστορικού μινωϊκού πολιτισμού αλλά και των μετέπειτα ιστορικών χρόνων είναι φανερή απόδειξη της διαχρονικής σπουδαιότητας του οικισμού. Οι εντατικές αρχαιολογικές και ιστορικές έρευνες των τελευταίων δεκαετιών μας επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε τη ζωή των Αρχανών από την Υπονεολιθική περίοδο μέχρι και τα νεότερα χρόνια. Πράγματι, οι Αρχάνες, κτισμένες σε μια από τις πιο εύφορες περιοχές της Κρήτης, αποτέλεσαν πόλο έλξης για τους προϊστορικούς αλλά και για τους μεταγενέστερους κατοίκους της περιοχής. Η ομορφιά και η μυστικότητα του αρχανιώτικου τοπίου συμπληρώνεται από το Γιούχτα, το ιερό ανθρωπόμορφο βουνό, που επισκιάζει το χωριό και που οι αρχαίες παραδόσεις συνέδεσαν με μύθους και θρύλους για θεούς και ήρωες. Γύρω, λοιπόν, από αυτό το βουνό βρίσκονται οι κυρίως αρχαιολογικές θέσεις τόσο στην ευρύτερη περιοχή όσο και μέσα στο κέντρο της κλειστής λεκάνης των Αρχανών.
  Ο προϊστορικός οικισμός των Αρχανών απλώνονταν περίπου όσο και το σημερινό χωριό. Στο κέντρο του οικισμού, στη θέση Τουρκογειτονιά, έχει ανασκαφεί το κεντρικό τμήμα ενός κτιριακού συγκροτήματος που χρονολογείται από το 1900π.Χ.. Ο χαρακτηρισμός του ως "ανάκτορο" δικαιολογείται όχι μόνο από την αρχιτεκτονική και τα υλικά δομής του αλλά και από το είδος των ευρημάτων. Η ύπαρξη ενός δεύτερου διοικητικού κέντρου τόσο κοντά στο πανίσχυρο ανάκτορο της Κνωσού αποδεικνύει την σπουδαιότητα του οικισμού. Από το επαρχιακό ανάκτορο της Τουρκογειτονιάς ελέγχονταν όχι μόνο η οικονομική και θρησκευτική ζωή της ευρύτερης περιοχής των Αρχανών αλλά και η πρόσβαση προς την νότια Κρήτη.
  Βορειοδυτικά από την κωμόπολη των Αρχανών, στο μικρό λόφο Φουρνί, ανακαλύφθηκε ένα από τα σημαντικότερα και αρτιότερα οργανωμένα νεκροταφεία της προϊστορικής εποχής. Η μακρά χρήση του νεκροταφείου, για περισσότερα από 1000 χρόνια (~2400-1200π.Χ.), μας επιτρέπει να δούμε συγκεντρωμένα σ' ένα χώρο ταφικά κτίρια όλων των γνωστών αρχιτεκτονικών τύπων. Ιδιαίτερα μοναδικοί είναι οι θολωτοί τάφοι που χρονολογούνται σε διάφορες περιόδους της κρητομυκηναϊκής εποχής. Η ποικιλία των ταφών, ο πλούτος των κτερισμάτων καθώς και η ανακάλυψη κτισμάτων λατρευτικής και κοσμικής χρήσης παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για τα έθιμα ταφής και λατρείας των νεκρών.
  Μια βαθιά χαράδρα χωρίζει το λόφο του Φουρνί από το Γιούχτα, που από δυτικά μοιάζει με ξαπλωμένο ανδρικό κεφάλι. Αυτή του η μορφολογία οδήγησε τη λαϊκή φαντασία στη δημιουργία μύθων σχετικά με την ύπαρξη του τάφου του Δία πάνω στο βουνό ή κοντά σ΄αυτό. Στο ψηλότερο σημείο του βουνού, στην Ψηλή Κορφή, βρίσκεται ένα από τα σημαντικότερα μινωϊκά ιερά κορυφής της Κρήτης. Το πλήθος των αναθημάτων που ήλθαν στο φως μαρτυρούν την έντονη λατρευτική δραστηριότητα στο χώρο. Στη δυτική και νοτιοδυτική πλευρά του Γιούχτα βρίσκονται ακόμα δύο ιερά, η σπηλιά στο Χωστό Νερό και ο Σπήλιος του Στραβομύτη, η χρήση των οποίων διατρέχει πολλούς αιώνες.
  Στη βόρεια πλευρά του βουνού, στη θέση Ανεμόσπηλια, ήλθαν στο φως τα ερείπια ενός κτιρίου που η αρχαιολογική έρευνα χαρακτήρισε ως μινωϊκό τριμερές ιερό λόγω της αρχιτεκτονικής του διάταξης. Παρά τη σύντομη ζωή του ο ναός στα Ανεμόσπηλια θεωρείται μοναδικός όχι μόνο για την ποικιλία και τον πλούτο των ευρημάτων αλλά και για την ανακάλυψη ανθρωποθυσίας στο δυτικό δωμάτιο του.
  Οι Αρχάνες λοιπόν ήταν μια σημαντική προϊστορική κοινότητα με πολλές δραστηριότητες. Γύρω από τον οικισμό των Αρχανών αναπτύχθηκαν μικρότερα κέντρα (Βιτσίλα, Καρνάρι, Καρυδάκι, Μυριστής κ.α.) που εξυπηρετούσαν τις κοινωνικο-οικονομικές ανάγκες της κεντρικής μονάδας. Ένα από αυτά είναι και το κτιριακό συγκρότημα στο Βαθύπετρο, 4 χλμ. νότια από τις Αρχάνες. Η μινωική έπαυλη στο Βαθύπετρο, ένας ακόμη μάρτυρας της ανθηρής οικονομικής δραστηριότητας της περιοχής, διαθέτει σταφυλοπιεστήριο, ελαιοπιεστήριο καθώς και εργαστήριο πηλοπλαστικής. Η κατοίκηση στις Αρχάνες και τους γύρω οικισμούς συνεχίζεται αδιάκοπα και τους επόμενους αιώνες όπως αποδεικνύουν τα ευρήματα των κλασικών, ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων. Η παράδοση μάλιστα αναφέρει ότι πολλοί Αρχανιώτες έγιναν Χριστιανοί μετά την επίσκεψη του Αποστόλου Παύλου, ο οποίος προσκλήθηκε στο χωριό για να διώξει με την προσευχή του τα δηλητηριώδη ερπετά από το Γιούχτα.
  Κατά την πρώτη Βυζαντινή περίοδο και τα χρόνια της Αραβοκρατίας οι Αρχάνες και η γύρω περιοχή ακολουθούν την ιστορική πορεία της υπόλοιπης Κρήτης. Το 961μ.Χ. ο Νικηφόρος Φωκάς ελευθερώνει την Κρήτη από τους Αραβες και χτίζει δυτικά του Γιούχτα το φρούριο Ρόκκα, ώστε να ελέγχει την γύρω περιοχή. Το 1212 μ.Χ. η Κρήτη καταλαμβάνεται από τους Ενετούς. Η αναγνώριση και ανοχή του χριστιανικού ορθόδοξου δόγματος από τους κατακτητές είχε ως αποτέλεσμα την οικοδόμηση πολλών εκκλησιών με βυζαντινά και φράγκικα χαρακτηριστικά. Έτσι λοιπόν και στις Αρχάνες αυτή την περίοδο (14ος-15ος αι.μ.Χ.) χτίζονται σημαντικές εκκλησίες όπως ο Αγ.Γεώργιος, η Αγ.Τριάδα ο Εσταυρωμένος, η Αγ.Παρασκευή, ο Αγ.Μάμας και η μονή της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος (σημερινός Αφέντης Χριστός) στην κορυφή του βουνού. Στην περιοχή Ασώματος, 3χλμ. νοτιοανατολικά των Αρχανών, η εκκλησία του Μιχαήλ Αρχαγγέλου είναι ένα εξαίρετο βυζαντινό μνημείο με τοιχογραφίες επαρχιακής παλαιολόγειας τέχνης. Εξάλλου κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας εκτελούνται στην Κρήτη πολλά κοινωφελή έργα. Ένα από αυτά είναι και το Υδραγωγείο του Μοροζίνη στην περιοχή Καρυδάκι, 2χλμ. βόρεια των Αρχανών, που χρονολογείται στις αρχές του 17ου αι. μ.Χ.. Το μεγάλο αυτό τεχνικό έργο απέβλεπε στην ύδρευση της πόλης του Ηρακλείου από τις πηγές του Γιούχτα. Τα νερά των πηγών ενώνονταν στο Καρυδάκι από όπου με λιθόκτιστο αγωγό 15χλμ. διοχετεύονταν στο Ηράκλειο, που εκείνη την εποχή μαστίζονταν από λειψυδρία.
  Το 1669μ.Χ. οι Οθωμανοί Τούρκοι καταλαμβάνουν την Κρήτη και οι Αρχάνες γίνονται μια από τις έδρες Τούρκων αξιωματούχων. Η εύφορη αρχανιώτικη γη διαρπάζεται από τους κατακτητές και οι Αρχανιώτες Χριστιανοί διώκονται και βασανίζονται. Η βυζαντινή εκκλησία της Αγ.Παρασκευής μετατρέπεται σε τζαμί. Η παρουσία των Τούρκων κατακτητών είναι μέχρι και σήμερα φανερή στα ονόματα πολλών περιοχών μέσα και έξω από το χωριό (Τουρκογειτονιά, Τζαμί κ.α.). Τέλη του 17ου αι. μ.Χ. αρχίζει να κτίζεται, μετά από πολλές θυσίες των κατοίκων, η εκκλησία της Παναγίας μέσα στο χωριό. Η εκκλησία είναι ένας θησαυρός από εκκλησιαστικά σκεύη και εικόνες που σήμερα εκθέτονται σε ειδικές προθήκες μέσα στο χώρο.
  Οι Αρχάνες και τα γύρω χωριά κατέχουν πρωταγωνιστικό ρόλο στους αγώνες για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Από το 1866 και μετά οι διαρκείς επαναστάσεις και εξεγέρσεις στην Κρήτη έχουν ως κύριο αίτημα την ένωση του νησιού με το μέχρι τότε ελεύθερο ελληνικό κράτος. Κατά την Επανάσταση του 1897 οι Αρχάνες αποτελούν συντονιστικό κέντρο των πολεμικών επιχειρήσεων της Κρήτης ενώ αιματηροί αγώνες διεξάγονται γύρω από το χωριό. Τον Αύγουστο του 1897 η Πρώτη Κρητική Γενική Συνέλευση για την συνέχιση του Αγώνα, όπου προεδρεύει ο Ελευθέριος Βενιζέλος (μετέπειτα πρωθυπουργός της χώρας), λαμβάνει χώρο στις Αρχάνες. Μετά από ένα χρόνο η Κρήτη ανακηρύσσεται Αυτόνομη Πολιτεία με Ύπατο Αρμοστή τον πρίγκιπα Γεώργιο, ο οποίος στην περιοδεία του στο νησί επισκέπτεται τις ένδοξες Αρχάνες.
  Πολύτιμες πληροφορίες για τα ιστορικά γεγονότα αυτής της περιόδου μπορεί να αντλήσει κανείς από το Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Αρχανών. Το Αρχείο περιλαμβάνει το τεράστιο υλικό της αλληλογραφίας και των δραστηριοτήτων της Επιτροπής Αμύνης των Αρχανών από τον Φεβρουάριο του 1897 μέχρι το Νοέμβριο του 1898. Το Αρχείο αυτό καταρτίσθηκε το 1938 με απόφαση του τότε Κοινοτικού Συμβουλίου των Αρχανών, ταξινομήθηκε και βιβλιοθετήθηκε σε 8 ογκώδεις τόμους. Ο Δήμος Αρχανών για να αποτίσει ελάχιστο φόρο τιμής και μνήμης στους αγωνιστές αυτής της περιόδου διοργάνωσε τον Αύγουστο του 1997 Επιστημονικό Συμπόσιο με αφορμή τη συμπλήρωση 100 ετών από την έναρξη της επανάστασης (1897-1997).
  Η θέση των Αρχανών αλλά και το γενναίο φρόνημα των κατοίκων της αποτέλεσαν τους κύριους παράγοντες για την ενεργή συμμετοχή του χωριού στα πολεμικά γεγονότα του 20ου αιώνα. Στη Μάχη της Κρήτης (Μάιος 1941 - Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος) το Κέντρο Διοικήσεως των Ελληνικών Δυνάμεων εγκαθίσταται στις Αρχάνες, ενώ παράλληλα λειτουργεί πρόχειρο στρατιωτικό νοσοκομείο.
  Τον πρώτο χρόνο της Γερμανικής Κατοχής οργανώθηκε στις Αρχάνες το πρώτο κλιμάκιο κατασκοπείας στην Κρήτη το οποίο προσέφερε μεγάλες υπηρεσίες στον απελευθερωτικό αγώνα. Η παρουσία των Δυνάμεων Κατοχής στις Αρχάνες ήταν ιδιαίτερα έντονη αφού στο χωριό έδρευε Γερμανική Μεραρχία. Διοικητής της Μεραρχίας ήταν ο Στρατηγός Κράιπε, του οποίου η απαγωγή από αντιστασιακή ομάδα αποτελεί ένα από τα πιο σπουδαία εγχειρήματα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου (Απρίλιος 1944). Μετά από προγραμματισμένη ενέδρα σε σημείο της διαδρομής Αρχάνες - Κνωσός ο Στρατηγός συνελήφθη και μεταφέρθηκε στην Αίγυπτο.
  Τα μεταπολεμικά χρόνια οι Αρχάνες, μέσα στις γενικότερες οικονομικο-κοινωνικές συνθήκες που επικρατούν στην Ελλάδα, προσπαθούν να ανασυντάξουν τις δυνάμεις τους ώστε να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των νέων καιρών. Με τις συντονισμένες προσπάθειες των εκάστοτε δημόσιων φορέων αλλά κυρίως των κατοίκων του χωριού, οι Αρχάνες σταδιακά εξελίχθηκαν σε σημαντικό οικονομικό, πολιτιστικό και τουριστικό κέντρο.
  Σήμερα οι Αρχάνες αποτελούν χωριό πρότυπο όχι μόνο για την αναπτυξιακές δραστηριότητες των τελευταίων χρόνων αλλά και για το υψηλό βιοτικό και πνευματικό επίπεδο των κατοίκων τους.
  Παρά την συντομία αυτής της ιστορικής ανασκόπησης είναι ολοφάνερος ο καθοριστικός ρόλος που διαδραμάτισαν οι Αρχάνες στο πέρασμα των αιώνων. Τεράστιες προσπάθειες καταβάλλονται τα τελευταία χρόνια από τον Δήμο Αρχανών για την συντήρηση των αρχαιολογικών και ιστορικών μνημείων του χωριού. Επιπλέον, η διάσωση και έκδοση του ιστορικού και φωτογραφικού αρχείου του χωριού έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον του ευρέως κοινού για τη μελέτη της ιστορίας των Αρχανών. Και ενώ οι προσπάθειες για την ανάδειξη των ιστορικών μνημών συνεχίζονται, οι Αρχάνες εξακολουθούν να συμμετέχουν ενεργά στα πολιτισμικά δρώμενα της εποχής τους.

Το κείμενο παρατίθεται τον Ιανουάριο 2005 από την ακόλουθη ιστοσελίδα του Δήμου Αρχανών

• http://www.archanes.gr/gr/contents.php?cid=20