Πληροφορίες τοπωνυμίου

Δημοτικό Διαμέρισμα Αγίας Τριάδος

ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ (Χωριό) ΛΕΥΚΗ
Τηλέφωνο: +30 28430 91498
  Απέχει από τη Σητεία περίπου 35 χιλιόμετρα και είναι το ακρότερο χωριό του οροπεδίου σε υψόμετρο 410 μέτρα. Οι κάτοικοί του ασχολούνται με την παραγωγή λαδιού, σταφίδας, κρασιού, καθώς επίσης και με το ψάρεμα.
  Η παλαιότερη ονομασία του χωριού ήταν Τσω και δεν είναι γνωστό από πού προήλθε. Η σημερινή του ονομασία οφείλεται στον καθεδρικό ναό της Αγίας Τριάδας.
  Σύμφωνα με ιστορικές μαρτυρίες το χωριό υπήρχε επί Ενετοκρατίας, αλλά καταστράφηκε από τους Τούρκους πειρατές το 1471 και κατοικήθηκε ξανά το 16ο ή 17ο αιώνα. Ωστόσο, το χωριό δεν αναφέρεται ούτε με την παλιά του ονομασία στις ενετικές απογραφές.
  Την περίοδο της Τουρκοκρατίας το χωριό δεν κατοικήθηκε από Τούρκους.
  Κοντά στο χωριό βρίσκονται οι μικροσυνοικισμοί Λειβάρι, Αχλάδι, Σταλός και Αμυγδάλι. Για τους αρχαιολόγους οι θέσεις των μικροσυνοικισμών αυτών παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον. Στη θέση Σταλός ανακαλύφθηκαν μινωικός οικισμός και θολωτοί τάφοι. Επίσης, στην τοποθεσία Λειβάρι υπάρχει σπήλαιο με την ονομασία Αλογαρά, το οποίο κατοικήθηκε κατά τους μινωικούς χρόνους.
  Σημαντικοί για το χωριό είναι δυο παραδοσιακοί ξυλόφουρνοι, πασίγνωστοι στην περιοχή για τα ωραία τους παξιμάδια. Στον εγκαταλελειμμένο αλλά πολύ γραφικό οικισμό Πλατάνι στον δρόμο προς Γούδουρα υπάρχει η όμορφη εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Σημαντικό στοιχείο της εκκλησίας, εκτός από την παλαιότητά της είναι τα υπολείμματα των εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφιών, ανάμεσα στις οποίες εντύπωση προκαλεί ο γενειοφόρος Αγιος Βαρθολομαίος.

Δημοτικό Διαμέρισμα Απιδίων

ΑΠΙΔΙΑ (Χωριό) ΛΕΥΚΗ
Τηλέφωνο: +30 28430 51683
  Απέχει από τη Σητεία περίπου 32 χιλιόμετρα. Οι κάτοικοί του ασχολούνται με την αμπελουργία, την παραγωγή σταφίδας, κρασιού και λαδιού. Η ονομασία του χωριού οφείλεται στο ομώνυμο δέντρο, το οποίο όμως σήμερα σπανίζει στην περιοχή. Τα Απίδια δεν αναφέρονται στην απογραφή του Καστροφύλακα του 1583. Επομένως, θα πρέπει να ιδρύθηκαν μετά το 16ο αιώνα.
  Στη μικρή πλατεία των Μέσα Απιδίων υπάρχει το καφενεδάκι του μπάρμπα Μανώλη Αυγουστινάκη, που είναι αληθινό ιστορικό μνημείο για το χωριό, αφού λειτουργεί με την ίδια μορφή από το 1946.
  Ο ιδιοκτήτης του - 85 χρονών πια - εξακολουθεί να προσφέρει με τον ίδιο ζήλο τις υπηρεσίες του. Η παλιά ονομασία του καφενείου ήταν «το εθνικόν», κάποτε όμως ο αέρας παρέσυρε την πινακίδα του και από τότε παραμένει ανώνυμο. Στο εσωτερικό του εξακολουθεί να διατηρεί τα παλιά ράφια στους τοίχους, μια θαυμάσια παμπάλαια ζυγαριά με τα δράμια της και το τζάκι που κάποτε έκανε ο μπάρμπα Μανώλης τους καφέδες.

Δημοτικό Διαμέρισμα Αρμένων

ΑΡΜΕΝΟΙ (Χωριό) ΛΕΥΚΗ
Τηλέφωνο: +30 28430 31305
  Απέχουν περίπου 20 χιλιόμετρα από την πόλη της Σητείας και είναι χτισμένοι σε υψόμετρο 550 μέτρων. Οι κάτοικοί τους ασχολούνται με την παραγωγή λαδιού, σταφίδας, κτηνοτροφικών προϊόντων, μελιού, καθώς επίσης με την καλλιέργεια οπωροκηπευτικών.
  Το χωριό ονομάστηκε έτσι γιατί εγκαταστάθηκαν Αρμένιοι στην περιοχή, ύστερα από τη νικηφόρα εκστρατεία του βυζαντινού αυτοκράτορα Νικ. Φωκά το 961 στην Κρήτη.
  Πιθανολογείται, μάλιστα, ότι υπήρχε στην περιοχή εκείνη χωριό την εποχή που η Μεγαλόνησος δεχόταν επιδρομές των Αράβων, το οποίο καταστράφηκε στη διάρκεια μιας από αυτές τις επιδρομές.
  Το όνομα του χωριού πολύ πιθανό να ήταν Πετρούνι, ονομασία που διασώζει μέχρι σήμερα κάποια τοποθεσία.
  Κατάλοιπα της ένδοξης βυζαντινής περιόδου είναι δύο εκκλησίες βασιλικές, οι οποίες μέχρι τον προηγούμενο αιώνα ήταν κατάγραφες με τοιχογραφίες. Πρόκειται για τον Αγιο Γεώργιο και την Κοίμηση της Θεοτόκου. Εκτός από αυτές υπάρχουν και πολλές άλλες εκκλησίες στην περιοχή του χωριού όπως ο ναός της Αγίας Σοφίας που άκμασε κάποτε σαν μονή, η Μεταμόρφωση του Σωτήρα, ο Αγιος Ιωάννης και το Αγιο Πνεύμα.
  Υπάρχουν επίσης και τα ξωκλήσια του Αι Γιάννη στο Μελιττερό (η τοποθεσία ονομάστηκε έτσι, επειδή έχει αναπτυχθεί μελισσοκομία στην περιοχή) και του Αι Νικήτα.
  Οι κάτοικοι πιστεύουν ότι σε πολύ παλιότερες εποχές υπήρχε λίμνη στη θέση που είναι κτισμένο το χωριό, επειδή βρέθηκαν κατά καιρούς στην περιοχή απολιθωμένα ψάρια και όστρακα. Οικισμός των Αρμένων, η Ετιά είναι ένα απόλυτα ερειπωμένο χωριό που απέχει δύο χιλιόμετρα δυτικά του χωριού. Η "Ετιά" ή "Εθιά" οφείλει το όνομα της στο δέντρο Ιτιά, που φυτρώνει σε αφθονία στα κοντινά ρέματα . Ο οικισμός θα πρέπει να υπήρχε από τους βυζαντινούς χρόνους, αν λάβουμε υπόψη μας τις βυζαντινές εκκλησίες της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Ιωάννη.

ΓΟΥΔΟΥΡΑΣ (Χωριό) ΛΕΥΚΗ
  Βρίσκεται σε απόσταση περίπου τριάντα χιλιομέτρων από τη Σητεία, χτισμένος στις όχθες του Λιβυκού. Το όνομά του το οφείλει στο ακρωτήρι «Κάβο Γούδουρας», το «Ερυθραίο» ενός αρχαιότητας. Η δε ονομασία Γούδουρας οφείλεται στο θαμνώδες φυτό «Αγούδουρος», που αφθονεί στην περιοχή και κάποτε χρησίμευε για να σκουπίζονται τα αλώνια ή ως υπόστρωμα για να ξεραίνονται τα σταφύλια και τα σύκα.
  Ο άλλοτε μικρός οικισμός του Γούδουρα σήμερα ξεπερνά τους 300 κατοίκους με σχολείο, πολλά καταστήματα, ενοικιαζόμενα δωμάτια, ταβέρνες και ζωηρή κίνηση. Είναι η φυσική εξέλιξη και το αποτέλεσμα της εσωτερικής μετανάστευσης από τους ορεινούς οικισμούς των Απιδίων, των Αρμένων, της Αγίας Τριάδας και της Ζήρου, στα παράλια.
  Οι κάτοικοι του Γούδουρα, εκτός από τις μεγάλες θερμοκηπιακές καλλιέργειες, ασχολούνται και με την αλιεία. Δυστυχώς δεν υπάρχει κατάλληλο λιμάνι για να φιλοξενήσει μεγάλα σκάφη εκτός από ένα τεχνητό όρυγμα που χρησιμεύει ως καταφύγιο για μικρές βάρκες. Την ανάγκη ύπαρξης ενός σημαντικού αλιευτικού καταφυγίου στην περιοχή θα καλύψει συντομότατα η δημιουργία των μεγάλων λιμενικών εγκαταστάσεων στον Αθερινόλακο, με την ευκαιρία της λειτουργίας του νέου εργοστασίου της Δ.Ε.Η.
  Ο επισκέπτης μπορεί να κάνει μπάνιο στην πεντακάθαρη θάλασσα και να απολαύσει τα υπέροχα φρέσκα ψάρια στις παραθαλάσσιες ταβέρνες.

Το κείμενο παρατίθεται τον Ιανουάριο 2005 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, του Δήμου Λεύκης

• http://www.dimoslefkis.gr/goudouras/index.html (1 φωτ.)

Δημοτικό Διαμέρισμα Ζίρου

ΖΙΡΟΣ (Χωριό) ΛΕΥΚΗ
   Απέχει 27 περίπου χιλιόμετρα από τη Σητεία και είναι η έδρα του Δήμου Λεύκης. Είναι κτισμένη σε ύψος 700 μέτρων, στη βόρεια πλευρά του λεκανοπεδίου της Ζήρου. Οι κάτοικοι ασχολούνται με την παραγωγή σταφίδας, κρασιού και λαδιού.
  Για την προέλευση του ονόματος του χωριού υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Σύμφωνα με μία, η ονομασία Ζή(υ)ρος προήλθε από το ότι τα σπίτια του χωριού ήταν κτισμένα γύρο (ζύρω) από το βουνό.
  Σύμφωνα με δεύτερη, η λέξη ζήρος σημαίνει άνθρωπο ενεργητικό, δραστήριο, ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τους κατοίκους του χωριού.
   Σύμφωνα με τρίτη εκδοχή, προέρχεται από κάποιον Ενετό στρατηγό που λεγόταν Ζήρος. Στην απογραφή του Καστροφύλακα το 1583 αναφέρεται ως Siro με 396 κατοίκους.
  Το οροπέδιο της Ζήρου θυμίζει πόσο το μεράκι και η αγάπη του ανθρώπου μπορούν να μεταμορφώσουν μια σκληροτράχηλη έκταση γης σε ένα απέραντο περιβόλι, ζωντανό και καταπράσινο. Το βλέμμα του επισκέπτη χάνεται ανάμεσα στα συνεχόμενα αμπελάκια, σχήματα γεωμετρικά το ένα δίπλα στο άλλο, άλλα μεγαλύτερα και άλλα μικρότερα, όλα κομματάκια αυτού του τεράστιου χαλιού που δημιούργησε ο άνθρωπος.
  Στις τοποθεσίες Πεντάλιτρο, Ανεμομύλια, Πυργάδες και Φονιάς έχουν εντοπιστεί μινωικά ερείπια.
  Στην περιοχή της Ζήρου υπάρχουν παλιές εκκλησίες. Οι σπουδαιότερες από αυτές είναι η Αγία Παρασκευή, τοιχογραφημένη, με επιγραφή που φέρει τη χρονολογία 1523, και ο Αγιος Νικόλαος με χαράγματα του 1507 και 1515. Αλλες παλιές εκκλησίες είναι ο Αγιος Γεώργιος - Παναγία διμάρτυρη με ξυλόγλυπτα μεγάλης αξίας και η Αγία Ειρήνη.

ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟ (Οικισμός) ΛΕΥΚΗ
  Βρίσκεται σε απόσταση περίπου 4 χιλιομέτρων από τη Ζήρο και σε υψόμετρο 540 μέτρων. Η ονομασία του δεν είναι εξακριβωμένο από πού προήλθε. Πιθανολογείται ότι ονομάστηκε έτσι κατ' ευφημισμό προς το «κακό χωριό» επειδή δεν διακρίνεται για το φυσικό του πλούτο, καθώς απλώνεται σε μικρό, άνυδρο κάμπο.
  Στην απογραφή των Ενετών του 1583 το Καλό Χωριό δεν υπάρχει. Στην τουρκική απογραφή του 1671 οι ερευνητές πιστεύουν ότι είναι αυτό που απογράφεται με το όνομα Νικουριό, ίσως παραφθορά των λέξεων Νέο Χωριό, δηλαδή, ότι αυτό ήταν το πρώτο του όνομα πριν για κάποιο άγνωστο λόγο αλλάξει σε αυτό που έχει σήμερα.
  Το 1881 στην απογραφή, για πρώτη φορά αναφέρεται ως Καλό Χωριό με 136 κατοίκους. Το 1928 είχε 155 κατοίκους.
   Η περιοχή του έχει λίγα αμπέλια και ελιές. Σήμερα, ο επισκέπτης μπορεί να περιηγηθεί στα εγκαταλελειμμένα σχεδόν σοκάκια του και να θαυμάσει τα ερειπωμένα παραδοσιακά κτίσματα.

Το κείμενο παρατίθεται τον Ιανουάριο 2005 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Δήμου Λεύκης

• http://www.dimoslefkis.gr/kalohorio/index.html (2 φωτ.)

ΚΑΤΕΛΙΩΝΑΣ (Οικισμός) ΛΕΥΚΗ
   Ο σημερινός επισκέπτης μόνο σωρούς ερειπίων μπορεί να δει στο άλλοτε πανίσχυρο αυτό χωριό που βρίσκεται μεταξύ Χανδρά και Σιτάνου. Η απογραφή του Καστροφύλακα του 1583 που έγινε για τους Ενετούς απογράφει στο Cattegliona της Σητείας 428 κατοίκους. Σιγά - σιγά οι κάτοικοί του αραίωσαν για να φτάσουν τους 26 το 1881 και να εγκαταλειφθεί οριστικά αργότερα.
  Ορισμένοι ερευνητές πιστεύουν ότι στη θέση αυτή βρισκόταν η αρχαία πόλη Δραγμός, η οποία, σύμφωνα με την επιγραφή της διαιτησίας των Μαγνήτων, βρισκόταν μεταξύ Ιτάνου και Πραισού. Πάντως, αρχαίες επιτύμβιες επιγραφές, λάρνακες και άφθονα όστρακα θεμελιώνουν την άποψη πως εκεί βρισκόταν κάποιος αρχαίος συνοικισμός.
  Οπωσδήποτε το χωριό θα ήταν οχυρωμένο, όπως δείχνει και το όνομά του που σημαίνει στις λατινογενείς γλώσσες οχυρωμένη τοποθεσία, και έχει μείνει και σε μας σαν Καστέλλο.
  Στον οικισμό βρίσκονται παλιές εκκλησίες, πολλές από αυτές ερειπωμένες πια, καθώς και μια παλιά, πολύ γραφική πηγή κάτω από θεόρατες καρυδιές.

Το κείμενο παρατίθεται τον Ιανουάριο 2005 από την ακόλουθη ιστοσελίδα του Δήμου Λεύκης

• http://www.dimoslefkis.gr/katelionas/index.html

ΛΑΜΝΩΝΙ (Οικισμός) ΛΕΥΚΗ
  Εγκαταλελειμμένος σήμερα οικισμός, ο οποίος την εποχή της Ενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας ήταν σημαντικό χωριό. Στον κατάλογο των χωριών της Σητείας που έγινε από τον Fr. Barozzi το 1577 αναφέρεται ως Lamoni. Το 1583, στην επίσημη απογραφή των Ενετών που έκανε ο P. Castrofylaca αναφέρεται Lamnoni και απογράφεται με 211 κατοίκους. Σε άλλο ενετικό κατάλογο των σητειακών χωριών που έγινε από το 1580-1590 αναφέρεται ως Lamoni και τέλος στην έκθεση του Fr. Bassilicata που έγινε το 1630 γράφεται Lamnogni. Το 1671 στην τουρκική απογραφή έχει 29 οικογένειες. Οι Τούρκοι του Λαμνωνιού ήταν από ενός πιο σκληρούς στην περιοχή και δεν μπορούσε να συγκατοικήσει στο χωριό χριστιανική οικογένεια. Έτσι, στην τελευταία τουρκική απογραφή του 1881 οι 99 κάτοικοί του που απογράφονται ήταν όλοι μωαμεθανοί. Αυτός φαίνεται ήταν ο λόγος για τον οποίο, μετά την απελευθέρωση της Κρήτης, το Λαμνώνι εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους του, όσους γλίτωσαν από τα γεγονότα του 1897 και για αυτό δεν απογράφεται στην ελληνική απογραφή του 1928 και μένει μέχρι σήμερα σιωπηλό και χορταριασμένο σε υψόμετρο 680 μέτρων, σε απόσταση 4 περίπου χιλιομέτρων από τη Ζήρο.

Το κείμενο παρατίθεται τον Ιανουάριο 2005 από την ακόλουθη ιστοσελίδα του Δήμου Λεύκης

• http://www.dimoslefkis.gr/lamnoni/index.html

ΞΕΡΟΚΑΜΠΟΣ (Οικισμός) ΛΕΥΚΗ
  Πρόκειται για πανέμορφο, παραθαλάσσιο οικισμό μεταξύ Ζάκρου και Γούδουρα στα νοτιοανατολικά του Δήμου και σε απόσταση 18 χιλιομέτρων από τη Ζήρο. Οι κάτοικοί του ασχολούνται με τον τουρισμό και την ελαιοκαλλιέργεια. Τα δέντρα είναι ποικιλία Κορωνέικη. Η ποιότητα του λαδιού είναι κορυφαία και έχει επανειλημμένα βραβευτεί με χρυσά βραβεία σε διεθνείς διαγωνισμούς. Τα χαρακτηριστικά του ελαιόλαδου είναι πρασινοκίτρινο χρώμα, σχετικά παχύρευστο, οσμή ώριμου καρπού και φρουτώδης γεύση.
  Η νέα μορφή που απέκτησε ο τόπος έχει συμβάλει στη δημιουργία ενός περιβάλλοντος ιδανικού για διακοπές, σε συνθήκες ύψιστης ηρεμίας και γαλήνης. Ουσιαστικά ο Ξερόκαμπος είναι μια μεγάλη επίπεδη έκταση μήκους τριών περίπου χιλιομέτρων και πλάτους αρκετών εκατοντάδων μέτρων, που εκτείνεται από τα ανατολικά προς τα δυτικά. Το όριο προς τα νότια είναι η θάλασσα, ενώ προς τα βόρεια ένας συμπαγής όγκος από τραχύτατους ασβεστολιθικούς λόφους που διακόπτονται από θεαματικά φαράγγια.
  Η πυκνή δεντροφύτευση με ελαιώνες, η αραιότατη διασπορά οικιών και καταλυμάτων, πολύ δύσκολα παραπέμπουν στην κλασική έννοια του οικισμού με το γνωστό, ασφυκτικό δομημένο περιβάλλον. Εκείνο όμως το χαρακτηριστικό που αναδεικνύει την περιοχή σε κορυφαίο προορισμό θερινών διακοπών είναι η ποιότητα και πολυμορφία της ακτογραμμής. Πρόκειται στην ουσία για μια αδιάκοπη εναλλαγή κόλπων και όρμων που σχηματίζονται σε ένα συνολικό μήκος τουλάχιστον πέντε χιλιομέτρων.
  Όλοι σχεδόν αυτοί οι κολπίσκοι καλύπτονται με θαυμάσια αμμουδιά ή λεπτό βοτσαλάκι, ο βυθός είναι φιλικός και βαθαίνει ομαλά, τα νερά είναι διαυγέστατα, με εξωτικό τυρκουάζ χρώμα. Η πρόσβαση είτε με το αυτοκίνητο είτε με τα πόδια, είναι ευχερέστατη σε όλες τις ακτές. Μέσα σε ελάχιστα λεπτά μπορεί κάποιος να βρεθεί από το δωμάτιό του στα εξαίσια αυτά νερά του Λιβυκού. Τόσο ο οικογενειάρχης όσο και ο μοναχικός κολυμβητής θα βρούνε στον Ξερόκαμπο την παραλία που τους εκφράζει.
  Στα ανατολικά του οικισμού βρίσκεται η Αλατσολίμνη. Μέχρι το 1965, που απαγορεύτηκε από το κράτος, γινόταν συγκομιδή αλατιού από τους κατοίκους. Δυτικότερα, στην ίδια παραλία εντοπίστηκε σύστημα παραθαλάσσιων αλυκών, που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι της αρχαίας πολιτείας για την εξαγωγή και ίσως εμπορεία αλατιού στα Ελληνιστικά χρόνια. Αν πάλι κάποιος απαιτητικός κολυμβητής ή λάτρης του βυθού αναζητάει εντονότερες συγκινήσεις από τις γαλήνιες αμμουδιές, δεν έχει παρά να βουτήξει και να αρχίσει να εξερευνά τις βραχώδεις παραλίες ή να επιχειρήσει μια διάσχιση μερικών εκατοντάδων μέτρων ως τις τρεις θεαματικές και απόκρημνες βραχονησίδες, τους Καβάλους. Στις απρόσιτες πλαγιές τους βρίσκουν καταφύγιο τα περίφημα αρπακτικά θαλασσοπούλια, τα Βαρβάκια (Falco Eleonorae). Με μια λιγόλεπτη αλλά προσεκτική αναρρίχηση στους βράχους των νησίδων, μπορεί να αισθανθεί σαν να ταξιδεύει στην κορυφή ενός άλμπουρου στη μέση του πελάγου.

Το κείμενο παρατίθεται τον Ιανουάριο 2005 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Δήμου Λεύκης

Ιστοσελίδα Δήμου Λεύκης
• http://www.dimoslefkis.gr/xerokampos/index.html (4 φωτ.)

Δημοτικό Διαμέρισμα Παππαγιαννάδων

ΠΑΠΠΑΓΙΑΝΝΑΔΕΣ (Χωριό) ΛΕΥΚΗ
Τηλέφωνο: +30 28430 31401
  Βρίσκεται σε απόσταση 17 περίπου χιλιομέτρων από την πόλη της Σητείας σε υψόμετρο 300 μέτρων. Οι κάτοικοί του ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Το χωριό δεν αναφέρεται στην απογραφή των Ενετών το 1583. Το όνομά του προήλθε από τον παπα - Γιάννη που τοπικά εκφέρεται κατά τη γενική του πληθυντικού Παπαγιαννάδω (χωριό των Παπαγιαννάδων). Την περίοδο της Τουρκοκρατίας, ζούσαν στο χωριό ελάχιστοι Τούρκοι επειδή ήταν σχετικά φτωχό. Σώζονται μέχρι σήμερα τα τζαμιά τους. Την περίοδο της Γερμανικής κατοχής λειτουργούσε στην περιοχή ασύρματος των συμμαχικών δυνάμεων και οι κάτοικοι είχαν αναπτύξει έντονη αντιστασιακή δράση. Στο ύψωμα Αι Λιας, λίγο πριν φτάσουμε στο χωριό ανακαλύφθηκε κάποιο αρχαίο ιερό και στη θέση Μοναστηράκια ένας αρχαίος μινωικός οικισμός που σήμερα έχει καταστραφεί εντελώς.

ΣΥΚΙΑ (Χωριό) ΛΕΥΚΗ
Απέχει περίπου 17 χιλιόμετρα από τη Σητεία. Σαν Sichia αναγράφεται στην απογραφή των Ενετών του 1583 με 197 κατοίκους. Η ονομασία της οφείλεται στο ομώνυμο δέντρο. Στην τοποθεσία Καντέμη Κεφάλι εντοπίστηκε ένας Υστερομινωικός τάφος και στις θέσεις Μοναστηράκι και Παλιοταβέρνες ανακαλύφθηκαν δύο Υστερομινωικά σπίτια. Το 1897έγιναν σφοδρές συγκρούσεις μεταξύ των επαναστατών Χριστιανών και των Οθωμανών κατοίκων του χωριού, οι οποίοι τελικά κλείστηκαν στο Τζαμί όπου κάηκαν ζωντανοί. Ο αριθμός τους έφτασε τα 200 άτομα. Ο σημερινός επισκέπτης μπορεί να ξεκουραστεί στη γραφική πλατεία του χωριού και να απολαύσει τους παραδοσιακούς μεζέδες κάτω από τον ίσκιο των δέντρων.

Το κείμενο παρατίθεται τον Ιανουάριο 2005 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Δήμου Λεύκης

• http://www.dimoslefkis.gr/sikia/index.html (2 φωτ.)

ΧΑΜΑΪΤΟΥΛΟ (Οικισμός) ΛΕΥΚΗ
  Γραφικό χωριό χτισμένο σε υψόμετρο 590 μέτρων, στο δρόμο προς Ξερόκαμπο και σε απόσταση 7 χιλιομέτρων από τη Ζήρο. Υποστηρίζεται ότι πήρε το όνομά του από κάποιο τοπικό άρχοντα ενώ πιο βάσιμη είναι η εκδοχή ότι πρόκειται για αρχαίο ελληνικό όνομα, το οποίο ετυμολογείται από το χαμαί = χάμω και τύλος = σκληρό εξόγκωμα, καμπούρα και σχετίζεται με κάποια εδαφική μορφολογία του χωριού.
  Το Χαμαίτουλο δεν απογράφεται ούτε στην απογραφή των Ενετών του 1583, ούτε στην τουρκική το 1617. Είναι άγνωστο αν είχε εγκαταλειφθεί για κάποιο λόγο προ της ενετικής απογραφής ή εάν το χωριό δημιουργήθηκε μετά το 17ο αιώνα. Για πρώτη φορά απογράφεται το 1881 με 79 κατοίκους, όλοι Χριστιανοί. Το 1928 είχε 73 κατοίκους, το 1971, 29 και το 1981 μόλις 23 κατοίκους. Στη θέση Ασπρο Νερό βρίσκονται τα ερείπια παλιάς τοιχογραφημένης εκκλησίας του Αγίου Αντωνίου.
  Εξαιρετικής ομορφιάς είναι το φαράγγι του Χαμαίτουλου που οδηγεί στον Ξερόκαμπο και αξίζει μια επίσκεψη εκεί. Παλιότερα από εκεί περνούσε ο δρόμος για την παραλία του Ξεροκάμπου. Το πιο ψηλό και το πιο απόκρημνο σημείο του - όπου το ύψος ξεπερνά τα 200 μέτρα - λέγεται Σύνακρα.
  Ο σημερινός επισκέπτης μπορεί να περιηγηθεί στα στενά του χωριού, να θαυμάσει τα παλιά κτίσματα, μερικά από τα οποία έχουν αναστηλωθεί, καθώς και την αρχαία κρήνη του, από την οποία οι κάτοικοί του παίρνουν ακόμα νερό.

Το κείμενο παρατίθεται τον Ιανουάριο 2005 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, του Δήμου Λεύκης

• http://www.dimoslefkis.gr/hametoulo/index.html (3 φωτ.)

Δημοτικό Διαμέρισμα Χανδρά

ΧΑΝΔΡΑΣ (Χωριό) ΛΕΥΚΗ
Τηλέφωνο: +30 28430 31490
  Βρίσκεται σε απόσταση περίπου 21 χιλιομέτρων από τη Σητεία. Είναι χτισμένος στο οροπέδιο Αρμένων Χανδρά, σε υψόμετρο 580 μέτρων. Οι κάτοικοί του ασχολούνται με την καλλιέργεια ελιάς, αμπελιών και οπωροκηπευτικών.
  Η προέλευση του ονόματός του είναι αραβική. Προέρχεται από την αραβική λέξη χαντερέρ που σημαίνει πρωτεύουσα. Από την ελληνική παραφθορά προήλθε η ονομασία Χανδράς.
  Το χωριό αναφέρεται στην ενετική απογραφή του 1583 σαν Candra και Chandra. Η περιοχή όμως πρέπει να είχε κατοικηθεί ήδη από τη μινωική εποχή, αφού στις τοποθεσίες Γρας και Κατράνι βρέθηκαν αρχαία ερείπια και στην περιοχή Πλακαλώνια σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα. Οι παλαιές βυζαντινές τοιχογραφημένες εκκλησίες της περιοχής δείχνουν ότι υπήρχε εδώ ζωή και κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Πολλά από τα βυζαντινά αυτά κτίσματα καταστράφηκαν κατά την περίοδο της αραβοκρατίας.
  Στο χωριό υπάρχει ένα ερειπωμένο, τούρκικο θολωτό λουτρό. Στην περιοχή βρίσκεται και το αξιόλογο σπήλαιο Παναγιά Γουνεά. Σε όλη την περιοχή υπάρχουν ενδιαφέρουσες βυζαντινές εκκλησίες. Η πιο σημαντική είναι η εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στην οποία διακρίνονται εξαιρετικές τοιχογραφίες. Αλλες παλιές εκκλησίες του χωριού είναι η διμάρτυρη εκκλησία του Τιμίου Σταυρού, ο Αγιος Δημήτριος και η γραφική εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής που είναι χτισμένη μέσα σε μια σπηλιά και κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας στο χώρο της λειτουργούσε κρυφό σχολειό. Μέσα στο ιερό της εκκλησίας αναβλύζει μια δροσερή πηγή. Σε μικρή απόσταση από το χωριό βρίσκεται ο εγκαταλελειμμένος οικισμός Βόιλα.