Η Ροτόντα
κτίστηκε από τον Γαλέριο γύρω στο 300 μ.Χ.. Προς το τέλος του 4ου αιώνα
μετατρέπεται σε χριστιανικό ναό και διακοσμείται με ψηφιδωτά υψηλής τέχνης. Το
1590 - 91 μετατρέπεται σε τζαμί. Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1912,
αποδίδεται για μερικά χρόνια στη χριστιανική λατρεία και στη συνέχεια μέχρι τους
σεισμούς του 1978 χρησιμοποιείται ως μουσείο γλυπτών.
Το μνημείο είναι
κυκλικό θολοσκέπαστο κτίσμα
που στη βάση του εσωτερικά ανοίγονται 8 μεγάλες ορθογώνιες κόγχες. Στην αρχική ρωμαϊκή φάση η είσοδος
ανοιγόταν στη νότια κόγχη. Στη χριστιανική φάση ανοίχτηκε δεύτερη είσοδος στη δυτική κόγχη και προστέθηκε
το Ιερό Βήμα στην ανατολική. Απ' αυτή τη φάση σώζονται
ψηφιδωτά στις καμάρες
τριών κογχών και στην κάτω ζώνη του θόλου
και η τοιχογραφία της Ανάληψης στην κόγχη του ιερού.
Το 1952 έγινε συστηματική ανασκαφική έρευνα του δαπέδου του μνημείου. Το 1974 περιορισμένης
έκτασης έρευνα στο νότιο πρόπυλο. Μετά τους σεισμούς του 1978 έγιναν ανασκαφικές έρευνες μέσα και έξω
από το μνημείο. Μετά τους σεισμούς του 1978 έγιναν επίσης εκτεταμένες εργασίες αναστήλωσης και συντήρησης
του ζωγραφικού διακόσμου. Οι αναστηλωτικές εργασίες έχουν ολοκληρωθεί. Συνεχίζεται η συντήρηση του ζωγραφικού
διακόσμου (ψηφιδωτά και τοιχογραφίες).
