Κύριο σημείο αναφοράς στην πόλη της Θεσσαλονίκης υπήρξε ο χώρος της Αρχαίας Αγοράς και στην ελληνιστική και στη ρωμαϊκή εποχή. Ιδιαίτερα στα χρόνια των Ρωμαίων ο χώρος της Αγοράς (Forum) αποτελούσε το κοινωνικό και θρησκευτικό κέντρο όλης της πόλης και το χώρο όπου υπήρχαν τα πιο επιβλητικά και μεγαλοπρεπή δημόσια κτίρια.
Οι Ρωμαίοι διατήρησαν και χρησιμοποίησαν πολλά στοιχεία από την ελληνική αρχιτεκτονική και πολεοδομία. Όμως τα έργα τους διακρίνονταν και για την "ορθογωνισμένη" ετρουσκική αντίληψη οργάνωσης των χώρων, που δίνει αρχιτεκτονικές λύσεις στα ρωμαϊκά κτίρια με πολυσύνθετη λειτουργική ποικιλία.
Κατά τη Ρωμαϊκή εποχή και ιδιαίτερα στους όψιμους αυτοκρατορικούς χρόνους, κυριαρχούν στη Θεσσαλονίκη, όπως άλλωστε και σε κάθε ρωμαϊκή επαρχία, πάγια λειτουργικά και μορφολογικά κτιριακά στοιχεία, παρμένα από το πρότυπο της Ρώμης.
Κύριο χαρακτηριστικό των πόλεων ήταν η ύπαρξη δύο κύριων οδικών αξόνων, κάθετων μεταξύ τους, που είχαν κατά κανόνα προσανατολισμό: βορράς-νότος ο ένας (cardo) και ανατολή-δύση ο άλλος (decumanus). Οι δρόμοι αυτοί με αψίδες, τόξα, περιστύλια και με στοές, που δημιουργούσαν συχνά αίθρια με αναβρυτήρια (συντριβάνια), νυμφαία και κρήνες, συναντιούνταν στο χώρο της Αγοράς (Forum) γύρω από την οποία αναπτύσσονταν τα μεγαλοπρεπή και συχνά πομπώδη δημόσια κτίρια.
Οι αρχαιολογικές έρευνες και οι διάφορες μαρτυρίες πείθουν πως παρόμοια εικόνα αίγλης και μεγαλείου επικρατούσε και στη Θεσσαλονίκη. Ο ένας δρόμος (βορράς-νότος) προσδιορίζεται στη σημερινή οδό Βενιζέλου, που ένωνε το λιμάνι με την Άνω Πόλη (Ακρόπολη), όπου στρατοπέδευε η φρουρά της πόλης. Ο άλλος είναι η σημερινή οδός Εγνατία (ανατολή-δύση), που ένωνε τις δύο κύριες πύλες των τειχών της Θεσσαλονίκης: την Κασσανδρεωτική στα ανατολικά και την πύλη του Αξιού (Χρυσή Πύλη) στα δυτικά. Στο μέσο σχεδόν της διαδρομής της σημερινής οδού Εγνατία ήταν η αρχαία αγορά, κάτι αντίστοιχο με την ελληνική αγορά αλλά με αρχέτυπο το κέντρο της Ρώμης, το Forum Romanum.
Η χρονική περίοδος μέσα στην οποία κτίστηκε η Ρωμαϊκή Αγορά της Θεσσαλονίκης υποστηρίζεται πως είναι το 42 π.Χ.-138 μ.Χ. Στα χρόνια αυτά κτίστηκαν πολλές Αγορές (Fora) στις διάφορες Ρωμαϊκές επαρχίες, σχεδόν πανομοιότυπα. Μία άλλη άποψη υποστηρίζει πως η Αρχαία Αγορά Θεσσαλονίκης είναι έργο της περιόδου της Ρωμαϊκής Τετραρχίας (τέλη 3ου και αρχές 4ου μ.Χ. αιώνα).
Η Αρχαία Αγορά, που βρίσκεται μεταξύ των οδών Φιλίππου, Αγνώστου Στρατιώτου, Ολύμπου και Μακεδονικής Αμύνης, βόρεια και σε μικρή απόσταση από την οδό Εγνατία, αποκαλύφθηκε στις αρχαιολογικές ανασκαφές του 1966. Τα ευρήματα των ανασκαφών αυτών υπήρξαν σημαντικά για την τοπογραφία αλλά και για την ιστορία της πόλης. Στο ΒΔ τμήμα του χώρου των ανασκαφών αποκαλύφθηκε ένας μεγάλος ορθογώνιος χώρος (πλατεία) με ίχνη μαρμάρινων πλακοστρώσεων, στο Α τμήμα ένα Ωδείο με διαμορφωμένες οπτοπλινθόκτιστες κερκίδες και σκηνή, το ισόγειο τμήμα μίας πολυώροφης στοάς (cryptoporicus) στο νότιο τμήμα της πλατείας, τμήματα κιονοστοιχίας, ψηφιδωτά δάπεδα, μαρμάρινα σκαλοπάτια, τμήμα λιθόστρωτου δρόμου, οχετοί και αγωγοί αποχέτευσης κ.ά. Ακόμα βρέθηκαν πολλά αργυρά νομίσματα, καθώς και λίθινα και μαρμάρινα γλυπτά. Σε έναν τοίχο διαμερίσματος της στοάς αποκαλύφθηκε μία μεγάλης σημασίας και αξίας παλαιοχριστιανική τοιχογραφία, που παρίστανε δύο ανθρώπους σε στάση προσευχής με ένα σταυρό ανάμεσά τους. Πιο πάνω διακρινόταν ο Χριστός καθισμένος σε θρόνο. Η τοιχογραφία αυτή αποδεικνύει ότι ο χώρος της Αρχαίας Αγοράς χρησιμοποιήθηκε και σαν τόπος συγκέντρωσης των χριστιανών της πόλης κατά τους όψιμους ρωμαϊκούς χρόνους και ακόμα πως ο ίδιος χώρος ταυτίζεται με αυτόν που αναφέρουν οι αρχαίοι συγγραφείς στους βίους και το Μαρτύριο του πολιούχου της πόλης Αγίου Δημητρίου.
Το κείμενο παρατίθεται από την ιστοσελίδα: www.it.uom.gr/project/monuments/forum.htm
