Νέα Μονή Χίου

Ακολουθώντας τον ανηφορικό δρόμο που οδηγεί προς το κέντρο του νησιού και δυτικά της πρωτεύουσας, ανάμεσα σε δάση και πηγαία τρεχούμενα νερά, φθάνουμε στο μοναστηριακό συγκρότημα της Νέας Μονής. Βρίσκεται σε σημείο με εξαιρετική θέα μεταξύ της δυτικής και ανατολικής ακτής προς τα Μικρασιατικά παράλια και σε απόσταση 15 χλμ από τη Χώρα.

Είναι το πιο σπουδαίο από τα μοναστήρια του νησιού και μνημείο διεθνούς σημασίας. Θεωρείται μεγαλούργημα της καλλιτεχνίας και έχει αποτιμηθεί «ως ίσον ταις πρωτίσταις οικοδομαίς των επτά θαυμάτων». Κτίσθηκε επάνω στο Προβάτειο ´Ορος στη μέση του σχηματισμού της νήσου σε σχήμα Χ από τον Κωνσταντίνο το Μονομάχο. Κατά την παράδοση ανεγέρθηκε στο σημείο όπου βρέθηκε η εικόνα της Θεοτόκου από τους τρεις ασκητές Νικήτα, Ιωάννη και Ιωσήφ άκαυστη μέσα σε καιόμενη μυρσίνη.

Το γεγονός συνέπεσε με την εξορία του Κωνσταντίνου του Μονομάχου στη Λέσβο. Θέλημα της Παναγίας, όμως, ήταν να επανέλθει ο Μονομάχος ως αυτοκράτορας στη Βασιλεύουσα· αυτό ήταν το αποκαλυπτικό όραμα των τριών ασκητών, οι οποίοι έσπευσαν στη Μυτιλήνη για να το γνωστοποιήσουν στον Κωνσταντίνο. Ο εξόριστος αυτοκράτορας χάρηκε με την πρόρρηση των μοναχών και τους υποσχέθηκε, σε ένδειξη ευγνωμοσύνης, να κτίσει στο σημείο εύρεσης της εικόνας μεγαλοπρεπή ναό για τη Βασίλισσα των Oυρανών, όπως ήταν η επιθυμία τους. Για να είναι όμως σίγουροι οι μοναχοί και να έχουν τη δυνατότητα να υπενθυμίσουν στον Μονομάχο την υπόσχεσή του, ζήτησαν και πήραν μαζί τους το αυτοκρατορικό χρυσόβουλλο δαχτυλίδι του.

Η προφητεία των τριών μοναχών εκπληρώθηκε, όταν στο θρόνο του Βυζαντίου ανήλθε το 1042 η Ζωή, η οποία ανακάλεσε από την εξορία τον Μονομάχο και με νόμιμο γάμο τους τον ανεκήρυξε επίσημα αυτοκράτορα. Όταν οι μοναχοί πληροφορήθηκαν το γεγονός ταξίδεψαν στη Κωνσταντινούπολη και ζήτησαν από τον αυτοκράτορα, δείχνοντάς του το δακτυλίδι σημαντήρα, την τήρηση της υπόσχεσής του.

Ο Κωνσταντίνος τήρησε με γενναιοδωρία τις υποσχέσεις του. Πρότεινε μάλιστα στους μοναχούς να περιηγηθούν τη Βασιλεύουσα και να διαλέξουν όποιο σχέδιο ναού επιθυμούν, εκτός από εκείνον της Αγίας του Θεού Σοφίας. Κατά μία εκδοχή οι ασκητές διάλεξαν το σχέδιο του Ναού των Αγίων Αποστόλων, αριστούργημα τέχνης, κτισμένο την εποχή του Ιουστινιανού τον 6ο μ.Χ. αιώνα. Σύμφωνα με τα αρχιτεκτονικά δεδομένα, το Καθολικό της Νέας Μονής κτίσθηκε με πρότυπο το Ναό των Αγίων Σεργίου και Βάκχου της Κωνσταντινούπολης, χωρίς να είναι γνωστοί οι λόγοι για τους οποίους δεν εκπληρώθηκε η αρχική επιθυμία τους.

Η οικοδόμηση του Καθολικού άρχισε στο τέλος του 1042 ή αρχές του 1043 και κράτησε δώδεκα χρόνια με βασιλικές μισθοφορίες και δαπάνες «του βασιλέως έτι ζώντος». Ο Μονομάχος όχι μόνο κάλυψε όλες τις δαπάνες για την κατασκευή της Μονής, αλλά έστειλε από τη Βασιλεύουσα στη Χίο έναν κορυφαίο αρχιτέκτονα - του οποίου το όνομα δεν αναφέρεται πουθενά - και πολύτιμο υλικό, ό,τι πιο εκλεκτό διέθετε η αυτοκρατορία.

Ολόκληρο το μοναστηριακό συγκρότημα της Νέας Μονής κείται μέσα σε πευκόφυτη χαράδρα του Προβατείου ´Ορους σε ανώμαλο τραπεζοειδές σχήμα με θέα προς τη θάλασσα. Αποτελείται από πολυάριθμα κτίσματα: το Καθολικό, την Τράπεζα, την Κινστέρνα, τον Πύργο, το Καμπαναριό, τη Βιβλιοθήκη, τα Κελιά, το Τρίκλινο και τα δύο παρεκκλήσια, του Αγίου Παντελεήμονα και του Τιμίου Σταυρού. Σαφή εικόνα για ολόκληρο το μοναστηριακό συγκρότημα έχουμε από την περιγραφή και τα σχεδιάσματα του Ρώσου μοναχού και αγιογράφου Βασίλη Μπάρσκυ, ο οποίος αφού επισκέφθηκε πέντε φορές τη Χίο, περιέγραψε και σχεδίασε τη Μονή κατά την εξάμηνη παραμονή του σε αυτή το 1705.

Στο κέντρο των κτισμάτων βρίσκεται το Καθολικό, πoυ είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Ο αρχιτεκτονικός του τύπος είναι ελλαδικός, οκταγωνικός, και αποτελεί το σπουδαιότερο υπόδειγμα του λεγόμενου νησιώτικου οκταγωνικού τύπου ναού, γνωστού μόνο στη Χίο και την Κύπρο. Η στήριξη του τρούλου είναι οκταγωνική, ενώ ο κυρίως ναός παραμένει τετράγωνος, απλός χωρίς εξωτερικά στηρίγματα. Στο τετράγωνο της κάτοψης έρχονται να προστεθούν το τριμερές και καμαροσκέπαστο ιερό και οι δύο νάρθηκες.