Πληροφορίες τοπωνυμίου

Φρόσω Γρυλλάκη (Μαντουρού)

ΒΑΘΥΠΕΤΡΟ (Οικισμός) ΗΡΑΚΛΕΙΟ
1890
  Η Φρόσω Γρυλλάκη-Μαυράκη γεννήθηκε στο Βαθύπετρο, οικισμό του δήμου Αρχανών, γύρω στο 1890. Όταν μεγάλωσε παντρεύτηκε το Γ. Γρυλλάκη από τα Ανώγεια και κατοίκησαν στις Αρχάνες με την οικογένειά τους. Από μικρό κορίτσι η Φρόσω ένιωθε χαρά για την κρητική ξεφάντωση κι εκεί στην εξοχή, όπου έβοσκε τα πρόβατά της, έφτιαχνε φλογέρες (μαντούρες) με καλάμι κι έπαιζε γλυκούς σκοπούς. Αργότερα έφτιαχνε μόνη της ασκομαντούρες (άσκαυλους) από δέρμα μικρού κατσικιού, όπως είχε μάθει από τους παλαιότερους. Ήταν τόσο όμορφο το παίξιμό της, που είχε μεγάλη αποδοχή και προτίμηση στα γλέντια και τις χαρές. Ειδικά στις αποκριάτικες διασκεδάσεις στις Αρχάνες των μέσων του 20ού αιώνα, που άφησαν εποχή κι έρχονταν να συμμετάσχουν σ' αυτές και μερακλήδες από άλλες περιοχές. Ξακουστή για το όμορφο παίξιμό της, σε ταξίδια της στην Αμερική, όπου πήγαινε να δει τα παιδιά της, η Φρόσω διασκέδαζε στο βαπόρι επιβάτες και πλήρωμα με την ασκομαντούρα της. Λίγα χρόνια πριν το θάνατό της, σε μεγάλη ηλικία, παρουσιάστηκε σε ντοκυμανταίρ για την τοπική μουσική παράδοση από τον Νέστορα Μάτσα.

Βιογραφικά-Φωτογραφίες από την κ. Ειρήνη Ταχατάκη, Αρχάνες
Το κείμενο παρατίθεται τον Οκτώβριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, της cretan-music.gr

• http://www.cretan-music.gr/arxaniotes_mousikoi.htm... (1 φωτ.)

Ιωάννης Βαρδάκης (Κοντόχας)

ΕΠΑΝΩ ΑΡΧΑΝΕΣ (Κωμόπολη) ΗΡΑΚΛΕΙΟ
  Ο Ιωάννης Βαρδάκης (Κοντόχας) ήταν ο σημαντικότερος λυράρης των πλούσιων σε μουσική παράδοση Αρχανών Ηρακλείου Κρήτης. Έζησε ανάμεσα στο τέλος του 19ου και το πρώτο μισό του 20ού αιώνα στις Αρχάνες, απ' όπου καταγόταν, ήταν όμως γνωστός και στην ευρύτερη περιοχή. Σπουδαίος καλλιτέχνης και δεινός ριμαδόρος (λαϊκός ποιητής), με ιδιαίτερα ανεπτυγμένο το στοιχείο της σάτιρας, υπήρξε κοσμαγάπητος και περιζήτητος στα μεγαλύτερα γλέντια της εποχής του, μα και στις απλές εκδηλώσεις, τις χαρές και τα πανηγύρια του λαού μας. Πέθανε κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής (1941-1944).
  Η τοπική λαϊκή μούσα εξύμνησε το χαρακτήρα και τις ικανότητές του με τις μαντινάδες:
Κοντόχα, παιγνιδιάτορα κι όμορφο παλληκάρι,
εγλεντιστή, τραγουδιστή, 'πό το Θεό 'χεις χάρη.
Δεν είδανε τα μάθια μου περβόλι στο χαράκι,
εγλεντιστή, τραγουδιστή ωσάν τον Κοντοχάκη.
  Αναφέρομε το περιστατικό ενός μικρού θαυμαστή του (ήταν ο Μιχάλης Νισιωτάκης πριν από περίπου 70 χρόνια), που σε κάποιο γλέντι τον πλησίασε και του είπε μια μαντινάδα που του είχε μάθει από πριν η μάνα του:
Χαρώ τα 'γώ, λυράρη μου, τα πέντε σου δαχτύλια,
είντ' απαλά, ψιμυδευτά χαϊδεύγουνε τη λύρα!
  Ο Κοντόχας, ενθουσιασμένος, του έδωσε αμέσως την απάντηση με μαντινάδα της στιγμής:
Επαίνεσες με, μάθια μου, κι εγώ δα σε παινέσω
και στσ' ακριβές σου τσι χαρές λύρα πολύ θα παίξω.
  Με το όνομα του Κοντόχα συνδέεται θρύλος για απαγωγή από νεράιδες, που τον μετέφεραν στον Ανεραϊδόσπηλιο (πλησίον των Αρχανών, κάτω από την εκκλησία του Αη Γιάννη του Μαγγανίτη) και τον υποχρέωσαν να του παίξει τη λύρα για να χορέψουν.
  Το θρύλο καταγράφει ο Νίκος Γ. Χριστίδης στο βιβλίο του Ο νεραϊδόσπηλιος, Ηράκλειο 1985, μεταφέροντας λογοτεχνικά την αφήγηση της Μαργής, ηλικιωμένης Αρχανιώτισσας: «[...] Να ξέρετε πως οι ανεράιδες αγαπούν πολύ τις χαρές και τα γλέντια. Για κειονά αρπάζουν τους τραγουδιστάδες και τους λυράρηδες. Τους θέλουνε να τους παίζουνε και να τους τραγουδούνε στους χορούς τους. Για τούτο μια φορά είχε εξαφανιστεί από το σπίτι του δυο μέρες ο λυράρης ο Κοντόχας. Τον βρήκανε, σχεδόν αναίσθητο, κάτω από μια ελιά, στο "Φουρνί", και όταν τον συνεφέρανε και τον ρωτήσανε πώς τό 'παθε, αυτός τους έλεγε:
-Εκειά που καθόμουνα μια μέρα στην αυλή μου και δοκίμαζα στο δοξάρι μου καινούργιες κοντυλιές, νιώθω να μ' αρπάζει μια δύναμη και να με πετά στον αέρα. Εγώ φοβήθηκα και έκλεισα τα μάτια μου. Όταν τ' άνοιξα, είδα πως βρισκόμουνα στον ανεραϊδόσπηλιο τ' Αι-Γιαννιού. Έμεινα άφωνος μπροστά σ' ό,τι βλέπανε τα μάτια μου. Είδα όμορφες κοπέλες να με παρακαλούνε να παίζω και να τραγουδώ. Κι όταν τους έκανα το χατήρι, αυτές σαν αέρινα πλάσματα χορεύανε με μεγάλη όρεξη. Έπαιζα πολλές ώρες, μέχρι που κουράστηκα. Αυτές όμως επιμένανε να συνεχίσω. Δεν μπορώ, τους έλεγα, θέλω να κοιμηθώ. Τότε, μωρέ παιδιά, είδα "τσ' αγγέλους μου χαχαλιές" [=τα χρειάστηκα, παραλίγο να πεθάνω]. Οι ανεράιδες θυμώσανε. Αρπάξανε πέτρες και ξύλα κι αρχίσανε να τα πετούνε πάνω μου. Εγώ, όσο κι αν ήμουνα κουρασμένος και άυπνος, άρχισα να τρέχω έξω από τη σπηλιά, κατά το φαράγγι. Οι νεράιδες με κυνηγήσανε κι όταν οι δυνάμεις μου σωθήκανε ξάπλωσα κι άκουγα τις πέτρες να πέφτουνε βροχή πάνω μου. Ήμουνα ναρκωμένος. Δεν μπορούσα ούτε να τρέξω πια ούτε να φωνάξω, αν και το ήθελα πολύ. Μόνο που ανοιγόκλεινα τα χείλια μου και προσπαθούσα να σχηματίσω τις φράσεις του "Πάτερ ημών...". Σε λίγο βασίλεψε ο ήλιος, ησυχία παντού. Φαίνεται πως αποκοιμήθηκα, αποκαμωμένος όπως ήμουνα, ή πως οι νεράιδες με νομίσανε ποθαμένο και φύγανε. Πάντως στην κατάσταση αυτή -και έδειχνε τότε τα γρατσουνίσματα που είχε στα χέρια, στα πόδια και στο κεφάλι- με βρήκανε και με φέρανε καβαλάρη στο σπίτι μου.
-Αυτά, παιδιά μου, έπαθε ο Κοντόχας, που παρά λίγο να χάσει η Αρχάνα τον καλύτερό της τραγουδιστή και λυράρη...»
  Δυστυχώς, λόγω των συνθηκών της εποχής, ο Κοντόχας δε μας άφησε ηχογραφημένο ενθύμιο- από το μουσικό και ποιητικό του έργο σώζεται μόνον ένα σατιρικό στιχούργημα που τραγουδούσε σε κάθε ευκαιρία. Με το τραγούδι αυτό, και άλλες μαντινάδες, υπό τους ήχους της λύρας, τον προέπεμψαν φίλοι και συγγενείς στην κηδεία του, κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής, όπως είπαμε.
  Πρόκειται για ένα ποίημα που ψυχαγώγησε γενιές και γενιές σε δύσκολους καιρούς σκορπώντας πάντα τη χαρά και το κέφι στις συντροφιές. Το διέσωσε ο Αρχανιώτης Μανώλης Ανδρεδάκης, ηλικίας σήμερα περίπου 60 ετών, ο οποίος το έμαθε από τον πατέρα του Ιωάννη Ανδρεδάκη, σήμερα περίπου 90 ετών, νεαρό της εποχής του μεσουρανήματος του Κοντόχα. Από εκείνους σώθηκε όχι μόνον ο στίχος, αλλά και η μελωδία του κομματιού, όπως το τραγουδούσε ο ίδιος ο Κοντόχας, καθώς και μερικά από τα τσαλίμια της φωνής του.
  Το τραγούδι αναφέρεται κατ' αρχάς σε κάποια εύθυμα περιστατικά της ζωής του και στη συνέχεια διακωμωδεί την περίπτωση του κάτη (γάτου) που τρύπωσε στη βράκα του μια χειμωνιάτικη νύχτα για να βρει θαλπωρή. Φαίνεται συντεθειμένο από δύο τουλάχιστον διαφορετικά στιχουργήματα, γεγονός είναι όμως ότι πάντα το τραγουδούσε ως έχει. Φυσικά, για μας πλέον, και η λαογραφική και γλωσσική του αξία είναι μεγάλη. Τμήμα του περιλαμβάνεται στο εξαίρετο βιβλίο Λαογραφικά Αρχανών Κρήτης, των διδασκαλισσών Ελένης Δουνδουλάκη και Ειρήνης Ταχατάκη, σελ. 168-170, και αναδημοσιεύεται στο βιβλίο του Νίκου Μαν. Περακάκη Στου Χρόνου την Ανέμη, Αθήνα 1978, 68-70. [...]

Επιμέλεια:Θοδωρής Ρηγινιώτης
Το κείμενο παρατίθεται τον Οκτώβριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφίες, της cretan-music.gr

• http://www.cretan-music.gr/kontohas.htm (2 φωτ.)

Αννα Καπετανάκη-Κολομβοτσάκη (Κουλουραννιά)

1905 - 1984
  Μια από τις καλύτερες φωνές στην περιοχή Ηρακλείου στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν της Αννας Καπετανάκη ή Κουλουραννιάς.
  Καταγόταν από τις Αρχάνες, από την οικογένεια των Καπετανάκηδων, εγγονή του Αριστάκη Καπετανάκη, που ήταν αδελφός του Γ. Καπετανάκη, αρχηγού της Επανάστασης του 1987 με έδρα τις Αρχάνες. Πολλά μέλη της οικογένειας των Καπετανάκηδων είχαν θαυμάσιες φωνές και ταλέντο στα λαϊκά μουσικά όργανα της Κρήτης. Η φωνή της Αννιάς ήταν φανερή από τα μαθητικά της χρόνια στο Δημοτικό Σχολείο, σε σημείο που οι δασκάλες της αρκετές φορές την κρατούσαν στο γραφείο για να τους τραγουδεί.
  Κάποτε, που δούλευαν πολλές κοπέλες στο Ηράκλειο, στη σταφιδική (επεξεργασία και συσκευασία σουλτανίνας) δούλευε εκεί και η Αννιά. Με το τραγούδι της την ώρα της εργασίας γινόταν νεκρική σιγή στην αποθήκη. Ήταν του συρμού τότε το τραγούδι «Οσμάν αγάς» το τραγουδούσε τόσο όμορφα, που ο ιδιοκτήτης της επιχείρησης της είχε και του τραγουδούσε κάθε μέρα, γιατί παρατήρησε ότι έτσι γινόταν περισσότερη δουλειά από τις εργάτριες, μέσα στη σιωπή και την προσήλωσή τους:
Στου βοριά τα παραθύρια έπεσα να κοιμηθώ,
ενωρίς για να ξυπνήσω, να σε σφιχταγκαλιαστώ.
Με τα μάθια μου την είδα τη χανούμη στο γιαλό,
πού 'πλυνε τα δυο τζη χέρια και τον άσπρο τζη λαιμό.
  Είχε ιδιαίτερη επιτυχία σ' ένα πολύ παλιό κρητικό σκοπό με το όνομα τριοπατητηράτος, και σ' αυτόν τραγουδούσε σειρές μαντινάδες. Στα τελευταία χρόνια της ζωής της ηχογράφησε κάποια μουσικά δείγματα με την ασύγκριτη φωνή της. Μαντινάδες της Κουλουραννιάς:
Ώστο να ζω θα σ' αγαπώ κι άμε κατάγγειλέ με
και δες τα δικαστήρια και καταδίκασέ με.

Μην τον αφήνεις τον καιρό, μάθια μου, να περάσει,
κι άσκημος καταστένεται άθρωπος σα γεράσει.

Ειρήνη Ταχατάκη
Το κείμενο παρατίθεται τον Οκτώβριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, της cretan-music.gr

• http://www.cretan-music.gr/arxaniotes_mousikoi.htm...

Στελιανή Καπετανάκη

1885 - 1968
Σύγχρονη του λυράρη Κοντόχα, άφησε εποχή με τη μελωδική φωνή της. Στιχουργούσε και τραγουδούσε μαντινάδες και ήταν περιζήτητη στα γλέντια, τις χαρές και τις γιορτές του τόπου. Ήταν θεία της Κουλουραννιάς και κόρη του Αριστάκη Καπετανάκη από τις Αρχάνες. Στα νεανικά της χρόνια ήταν παιδονόμος στο Δημοτικό και Γυμνάσιο Αρχανών. Γι' αυτό τη βρίσκομε σε σχολικές φωτογραφίες της εποχής, αλλά και σε φωτογραφίες από γλέντια. Παρόμοιες φωνές είχαν και η Αντριάνη, ανηψιά της και ο Μανώλης Παχάκης ή Ντιντίνης, γιος της ανεψιά της Ευαγγελίας (το γένος Καπετανάκη και οι δύο).

Ειρήνη Ταχατάκη
Το κείμενο παρατίθεται τον Οκτώβριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, της cretan-music.gr

• http://www.cretan-music.gr/arxaniotes_mousikoi.htm... (1 φωτ.)

Καλπαδάκη Εύα

1974

• http://www.fotoartmagazine.com/photographers/kalpa...