Πληροφορίες τοπωνυμίου

Γεωλογική Περιοδεία των Γρεβενών

ΓΡΕΒΕΝΑ (Πόλη) ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
  Τα βραχώδη εδάφη που τώρα αποτελούν τα Γρεβενά ήταν τα σημεία γέννησης αρχαίων θαλασσών, τα σημεία επαφής αρχαίων ηπείρων και η ζώνη σύγκρουσης των τεκτονικών πλακών που έφτιαξαν αυτές τις θαλάσσιες και ηπειρωτικές μάζες. Τα παλαιότερα πετρώματα στα Γρεβενά είναι πάνω από 250 εκατομμυρίων ετών. Είναι ο μεταμορφωμένος πυρήνας μέρους της αρχαίας Ευρωπαϊκής ηπείρου. Τώρα, τα πετρώματα αυτής της ηπείρου αποτελούν τμήμα της Πελαγωνικής ζώνης. Στην περιοχή των Γρεβενών τα πετρώματα αυτά εμφανίζονται νοτιοανατολικά κοντά στη Δεσκάτη. Περιλαμβάνουν σχιστόλιθους, γνεύσιους, μεταμορφωμένα ηφαιστειακά πετρώματα και μάρμαρα.
  Στα δυτικά της αρχαίας Πελαγωνικής ηπείρου υπήρχε παλιά ένας ωκεανός τόσο τεράστιος που περικύκλωνε όλη την Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή και έφθανε μέχρι την Ινδία. Αυτός ο ωκεανός, ο προκάτοχος του σημερινού Ατλαντικού, ονομαζόταν Τηθύς, από τον Τιτάνα της Ελληνικής μυθολογίας και πατέρα του Ατλαντα. Κατά την διάρκεια της δημιουργίας του, νέος ωκεάνιος φλοιός συστάθηκε κατά μήκος των ραχών υποθαλάσσιων ηφαιστείων. Ταυτόχρονα, ο μανδύας της γης κάτω από αυτά τα ηφαίστεια άδειαζε από τα υλικά που σχημάτιζαν το μάγμα, τα οποία ανέβαιναν και σχημάτιζαν νέες σφήνες φλοιού και λάβας. Κομμάτια αυτού του φλοιού και μανδύα του Τηθύος ωκεανού, ηλικίας μεγαλύτερης των 170 εκατομμυρίων ετών, έχουν διατηρηθεί στα Γρεβενά. Σχεδόν όλη η οροσειρά του Βούρινου στα ανατολικά των Γρεβενών αποτελείται από πετρώματα του μανδύα, τα οποία λέγονται περιδοτίτες και τα οποία δημιουργήθηκαν σε βάθος 100 χιλιομέτρων κάτω από το βυθό του Τηθύος ωκεανού. Το παλιό όριο μεταξύ ωκεάνιου φλοιού και μανδύα έχει διατηρηθεί σε μία λοφοπλαγιά, κοντά στο χωριό Ποντινή.
  Σκόρπια μέσα στους περιδοτίτες υπάρχουν κοιτάσματα χρωμίτη. Ολοι οι δρόμοι και οι λάκκοι που φαίνονται στην πλαγιά του Βούρινου σημαδεύουν τις τοποθεσίες των παλιών ορυχείων. Το μεγαλύτερο ορυχείο χρωμίτη στην Ευρώπη που πρόσφατα έκλεισε, βρίσκεται στην Σκούμτσα ΝΑ των Γρεβενών, στην πλαγιά του βουνού πάνω από τον Αλιάκμονα ποταμό. Στην κορυφή των βουνών της Πίνδου στα δυτικά των Γρεβενών υπάρχουν περιδοτίτες που προήλθαν από την Τηθύα θάλασσα όπως και στην περίπτωση του Βούρινου. Οι ψηλότερες κορυφές της Πίνδου στην περιοχή των Γρεβενών ήταν κάποτε μέρος του μανδύα της γης και δημιουργήθηκαν δεκάδες χιλιόμετρα κάτω από τον αρχαίο πυθμένα. Ολα τα βουνά που περιβάλλουν την Βάλια Κάλντα (Εθνικός Δρυμός Πίνδου) αποτελούνται από περιδοτίτη.
  Οι ηφαιστειακές λάβες και τα πετρώματα του φλοιού του Τηθύος ωκεανού εμφανίζονται σε μικρότερο υψόμετρο από τους περιδοτίτες. Οι λόφοι της Κράπας που βρίσκονται μεταξύ των χωριών Κνίδη και Μικροκλεισούρα και κατά μήκος του Αλιάκμονα ποταμού, περιλαμβάνουν γάβρους, πυροξενίτες και βασάλτες ενός σπάνιου τύπου, γνωστούς σαν μπονινίτες (σήμερα λάβες αυτού του τύπου βρίσκονται στα νησιά Μπόνιν του Νότιου Ειρηνικού). Παρόμοια ηφαιστειακά πετρώματα υπάρχουν στην Πίνδο και είναι ιδιαίτερα συνηθισμένα στα χωριά Μοναχίτι και Αβδέλλα. Πολλές από τις λάβες που εμφανίζονται στις τομές των δρόμων ακόμη διατηρούν ένα στρογγυλεμένο σχήμα που μοιάζει σαν μεγάλο σκούρο πέτρινο μαξιλάρι. Αυτές οι μαξιλαροειδείς λάβες πετάχτηκαν (εξερράγησαν) από τα αρχαία υποθαλάσσια ηφαίστεια μέσα στο νερό του ωκεανού.
  Υπάρχουν πολλά άλλα κατάλοιπα αρχαίων ωκεανών στα Γρεβενά. Πολλές από τις τραχιές, απότομες κορυφές και τους λόφους της Πίνδου αποτελούνται από ασβεστόλιθους που δημιουργήθηκαν πάνω σε υποθαλάσσια βουνά κατά την περίοδο του Κρητιδικού, πριν από 65 - 85 εκατομμύρια χρόνια. Τα θεαματικά βουνά κοντά στην Αλατόπετρα και πάνω από το Δοτσικό αποτελούνται από αυτούς τους ασβεστόλιθους. Το μεγαλύτερο ασβεστολιθικό βουνό της περιοχής είναι ο τραχύς Ορλιακας, πάνω από τα χωριά Ζιάκας και Σπήλαιο. Μεγάλα απολιθώματα που ονομάζονται ρουδιστίτες και έχουν σχήμα γιγαντιαίου σαλιγκαριού, βρίσκονται μέσα στον ασβεστόλιθο στο δρόμο μεταξύ των χωριών Ζιάκας και Σπηλαίον.
  Ο αρχαίος Τηθύς ωκεανός «πέθανε» σιγά - σιγά και στη θέση του γεννήθηκαν βουνά των Γρεβενών. Η αφρικανική και η ευρωπαϊκή τεκτονική πλάκα άρχισαν να κινούνται μαζί. Μία μεγάλη ωκεάνια τάφρος δημιουργήθηκε (παρόμοια με την τάφρο των νήσων Μαριάνα στο σημερινό Ειρηνικό) και η μία από τις πλάκες γλίστρησε κάτω από την άλλη. Η τάφρος γέμισε με υλικά που προήλθαν από το «γδάρσιμο» του ωκεάνιου φλοιού (περιδοτίτες, σερπεντιτίτες, λάβες και ιζηματογενείς κερατόλιθους) και με λάσπη που αποτέθηκε στον ωκεάνιο πυθμένα. Αυτό το χαώδες μίγμα από ωκεάνια πετρώματα και λάσπη αποτελεί ένα σχηματισμό που ονομάζεται «melange». Ολοι οι λόφοι μεταξύ των χωριών Αβδέλλα, Σμίξη και Λάβδα αποτελούνται από το μίγμα των πετρωμάτων που αποτέθηκαν σ' αυτή την αρχαία ωκεάνια τάφρο.
  Καθώς η ωκεάνια λεκάνη γινόταν πιο ρηχή, γέμιζε από ένα μίγμα αργίλου και άμμου που δημιούργησε ένα σχηματισμό που ονομάζεται φλύσχης και συναντάται μεταξύ των Φιλιππαίων και της Σαμαρίνας. Οπως διαφαίνεται και από το όνομά του, ο φλύσχης είναι ένα πολύ γλιστερό πέτρωμα και σε περιοχές με πολύ φλύσχη παρατηρούνται κατολισθήσεις.
  Κατά το Κρητιδικό, η αφρικανική και η ευρωπαϊκή τεκτονική πλάκα τελικά συγκρούσθηκαν και κατά αυτή την σύγκρουση μία φέτα, υπόλοιπο της Τηθύος ωκεάνιας πλάκας, γλίστρησε πάνω στην Ευρωπαϊκή (Πελαγωνική) ήπειρο κατά μήκος ενός τεράστιου επίπεδου ρήγματος. Αυτή η φέτα περιελάμβανε τα ωκεάνια πετρώματα των οροσειρών του Βούρινου και της Πίνδου, τα οποία διαχωρίστηκαν και μία αύλακα δημιουργήθηκε μεταξύ τους, γέμισε με άμμο και λάσπη και τελικά δημιούργησαν ένα σχηματισμό γνωστό ως μολάσσα. Τα πετρώματα της μολάσσας ποικίλουν σε ηλικία, από 20 ως 60 εκατομμύρια χρόνια. Κατά την διάρκεια του σχηματισμού τους, δημιουργήθηκε η Αλπική οροσειρά της Ευρώπης περιλαμβανομένης και της Πίνδου, καθώς τα όρη ανυψώνονταν και συγχρόνως διαβρώνονταν και όλο και περισσότερα ιζήματα αποθέτονταν στην τώρα πια στεγνή λεκάνη, το πάχος των ιζημάτων της οποίας φθάνει τα πέντε χιλιόμετρα. Τα απολιθώματα μέσα στη μολάσσα περιλαμβάνουν μαλάκια, σαλιγκάρια, προγονικά άλογα, φύλλα δέντρων και πευκοβελόνες.
  Από την δημιουργία των οροσειρών κατά τα πέντε τελευταία εκατομμύρια χρόνια, τα πράγματα έχουν κάπως ησυχάσει. Η επαρχία έγειρε προς τα ανατολικά και παχιά στρώματα από ποταμίσια κροκαλοπαγή και χαλαρά ιζήματα αποτέθηκαν πάνω σ' αυτή τη γωνιακή ασυνέχεια. Η περιοχή ήταν εμφανώς τραχιά, καθώς οι εσωτερικές δομές που εμφανίζονται στα ποτάμια ιζήματα είναι ενδεικτικές ταραχωδών ποταμών και γρήγορης απόθεσης. Πολλά από αυτά τα πρόσφατα ιζήματα περιέχουν λεπτά μαύρα στρώματα που αποτελούνται από λιγνίτη, ένα τύπο κάρβουνου, που ενώ υπάρχει άφθονο στη γειτονική Πτολεμαίδα στην επαρχία Κοζάνης, στα Γρεβενά δεν υπάρχει σε εξορρύξιμη ποσότητα. Σ' αυτά τα σχετικά νέα ιζήματα έχουν βρεθεί απολιθώματα αρχαίων μαμούθ.
  Οσοι σκαρφαλώνουν στις ψηλότερες κορυφές της Πίνδου μπορούν να δουν τα σημάδια της δράσης των παγετώνων της τελευταίας παγετώδους εποχής. Τα πιο σημαντικά είναι στη Σαλατούρα, στην κορυφογραμμή δυτικά πάνω από τον Εθνικό Δρυμό της Πίνδου. Εκεί διαφαίνεται μία κοιλάδα σε σχήμα «U», με ένα μαιανδρικό ποταμό που δημιουργήθηκε από τη διαβρωτική δράση του παγετώνα. Η μικρή κοιλάδα είναι επενδυμένη με πλευρικά κορήματα, αποθέσεις πετρωμάτων που άφησε πίσω του ο παγετώνας.
  Το κείμενο (απόσπασμα) παρατίθεται τον Ιούνιο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο (1998) της Νομαρχίας Γρεβενών.