Πληροφορίες τοπωνυμίου

ΥΠΑΤΗ (Χωριό) ΦΘΙΩΤΙΔΑ
Εισαγωγή:
  Η Υπάτη αριθμεί 2.500 χρόνια ζωής. Διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο καθόλη την Ελληνική Ιστορία, δια μέσου των αιώνων: στους κλασσικούς χρόνους, στους Ελληνιστικούς, στους Βυζαντινούς χρόνους, στην Τουρκοκρατία, στα χρόνια της Παλιγγενεσίας και του νέου ελεύθερου Ελληνικού Κράτους.
Προϊστορία:
  Η Υπάτη για πρώτη φορά αναφέρεται από το 400 π.Χ., πράγμα που υπονοεί την προΰπαρξή της και πριν από αυτή την χρονολογία. Κατά τα χρόνια της ακμής της αριθμεί 60.000 κατοίκους με πρώτους κατοίκους την φυλή των Αινιάνων.
  Η Υπάτη, από τον 4ο αι. π.Χ. μέχρι τον 8ο αι. μ.Χ. γνωρίζεται με τις ονομασίες: Υπάτη, 'Υπατα, Υπάτα, Υπατία. Από τον 8ο αι. μ.Χ. μέχρι το 1453 με την ονομασία Νέαι Πάτραι και από το 1453 μέχρι το 1833 την γνωρίζουμε με τις ονομασίες: Νέαι Πάτρεαι, Νεοπάτρα, Πάτρα, Νέαι Πάτραι της Ελλάδος, Πατρατζίκιον. Από το 1833 μέχρι και σήμερα φέρει και είναι γνωστή με το παλιό της όνομα και αρχικό: Υπάτη.
  Οι κάτοικοι της Υπάτης προσφωνούνταν Υπαταίοι (ή και Υπατέοι), Νεοπατρινοί, Πατρατζικιώτες.
  Η πρωτεύουσα των Αινιάνων ήταν μεν πολύ αρχαία πόλη, αλλά για πρώτη φορά μνημονεύεται από τον Αριστοτέλη (384 - 322 π.Χ.): «της καλουμένης Αινιακής χώρας περί την ονομαζόμενη Υπάτην λέγεται παλαιά τις στήλη ευρεθήναι» (Αριστοτ. περί θαυμ. άκουσμ. κεφ. 145). Η πρώτη παρουσίαση χάλκινου νομίσματος της Υπάτης ανάγεται στα χρόνια 400 - 344 π.Χ.
  Κατά τις επιδρομές των Αιτωλών οι Υπαταίοι αναγκάστηκαν να προσχωρήσουν στους Αιτωλούς είτε το 280, είτε το 229 π.Χ
Ρωμαϊκή εποχή:
  Στη συνέχεια ήρθε η κατοχή από τους Ρωμαίους, όπου η Υπάτη αναφέρεται ως κέντρο μαγισσών. Ως εργαστήριο των μαγισσών στη Υπάτη αναφέρεται μια βαθιά σχισμή στο έδαφος, στην άκρη της πόλης και σε βράχους, η επονομαζόμενη «Ανεμότρυπα».
  Κατά το έτος 121 ή 122 μ.Χ. και επί βασιλείας του Ρωμαίου αυτοκράτορα Ανδριανού, υπήρξε διένεξη μεταξύ Υπάτης και Λαμίας για τον καθορισμό των μεταξύ τους ορίων, η οποία διευθετήθηκε από τον Ανθύπατο της Μακεδονίας. Το κείμενο της απόφασης καθορισμού των ορίων βρέθηκε σε πλάκα στις Μεξιάτες το 1885.
   Επί του Ιουστινιανού του Α' (527 - 565 μ.Χ.) κτίσθηκε στην πόλη της Υπάτης φρούριο, το οποίο χρησιμοποιήθηκε και κατά την Φραγκοκρατία.
  Κατά την μάχη του Σπερχειού, εναντίον των Βουλγάρων, στρατιωτικό τμήμα των Βουλγάρων, καταδιωκόμενο, βρέθηκε σε οικισμό βοσκών κοντά στη Νέαι Πάτραι (Υπάτη), όπου οι Βούλγαροι κατά την παράδοσή τους φώναζαν «βόγο-μιλ» (δηλαδή παραδινόμαστε) και γι' αυτό το λόγο ο συγκεκριμένος οικισμός ονομάστηκε «Βογομίλου» ή «Βογόμυλοι».
Φραγκοκρατία:
  Μετά την περίοδο 1195 - 1204 μ.Χ. η Νέαι Πάτραι βρίσκεται στα χέρια των Φράγκων. Κατά την πρώτη διάσπαση της περιοχής σε φέουδα, η Νέαι Πάτραι εντάχθηκε στη βαρωνία του Ζητουνίου (Λαμία).
  Οι Φράγκοι εκδιώχθηκαν από την Νέαι Πάτραι μετά την μάχη του Ελβασάν (1217) από τον δεσπότη της Ηπείρου Θεόδωρο Αγγελο Κομνηνό.
  Το 1237 οι Νέαι Πάτραι, όπως και όλο το δεσποτάτο της Ηπείρου, πέρασε στα χέρια του Μιχαήλ Β' Αγγελου Κομνηνού, ενώ το 1259 πέρασε στα χέρια του Μιχαήλ Παλαιολόγου.
  Το 1271 ο Ιωάννης Α' Δούκας Αγγελος έκανε έδρα του δεσποτάτου του την Νέα Πάτρα.
  Το 1319 οι Νέαι Πάτραι κατελήφθησαν από τους Κατελανούς όπου δημιούργησαν το Δουκάτο των Νέων Πατρών.
  Το 1365 καταλήφθηκε για λίγο από τους Αλβανούς που εκστράτευσαν από βόρεια, αλλά εκδιώχθηκαν από Ματθαίο Μογκάδα ο οποίος είχε οριστεί επίτροπος του δουκάτου από τον βασιλιά της Σικελίας Φρειδερίκου του Γ'.
  Μετά τον θάνατο του βασιλιά της Σικελίας Φρειδερίκου του Γ' το 1378, η Νέα Πάτρα υποτάχθηκε στο βασίλειο της Αραγωνίας.
Τουρκοκρατία - Επανάσταση:
  Το 1393 ο Τούρκος Σουλτάνος Βογιαζίτ κατέλαβε τη Νέα Πάτρα κατά την εκστρατεία του εναντίον της Ελλάδος. Τότε η Νέα Πάτρα μετονομάστηκε σε «Πατρατζίκι», δηλαδή Μικρή Πάτρα.
  Οι Τούρκοι εκδιώχθηκαν προσωρινά το 1402 από τον δεσπότη της Πελοποννήσου Θεόδωρο, για να επιστρέψουν το 1414 επί Μωάμεθ του Α'. Το 1416, μετά την ήτα των Τούρκων από τους Βενετούς στην Καλλίπολη, η Νέα Πάτρα επέστρεψε στα χέρια των Ελλήνων.
  Επί του Μουράτ του Β' η Στερεά Ελλάδα πέρασε πάλι στα χέρια των Τούρκων το 1423. Μετά τη κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 1453, το Πατρατζίκι (πρώην Νέα Πάτρα) υπήχθη διοικητικώς στο σαντζάκι (διοίκηση) της Ναυπάκτου. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας το Πατρατζίκι πέρασε όλα τα δεινά που υπέστη όλος ο τότε Ελληνισμός, από την υπεξαίρεση των περιουσιακών στοιχείων των κατοίκων της περιοχής μέχρι και το παιδομάζωμα.
  Οι Τουρκικές αρχές, όπως και σε άλλες κυρίως ορεινές περιοχές, δημιούργησε αρματωλίκι στο Πατρατζίκι με αρκετούς διοικητές-αρματωλούς: τον Σπανό, τον Γιάννη Κοντογιάννη, τον Κωνσταντή Κοντογιάννη, κ.ά.
  Ένας γνωστός αρματωλός ήταν ο Μήτσος Κοντογιάννης, ο οποίος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην Επανάσταση του 1821. Είχε μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία και έλαβε μέρος σε πολλές μάχες στην Επανάσταση ως οπλαρχηγός στην Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο: μάχες της Υπάτης 18 Απρ. 1821 και 2 Απρ. 1822, μάχη της Καλλιακούδας 28 Αυγ. 1823, μάχη της Αμπλιανης 14 Αυγ. 1824, μάχες Νεόκαστρου και Κρεμμιδίου 7 Απρ. 1825, κ.α., όπως και στην δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου, απ' όπου κατόρθωσε να σωθεί και να καταφύγει στον Ζυγό.
  Γνωστές μάχες που έγιναν κατά την Επανάσταση του 1821 στην Υπάτη ήταν:
η μάχη στις 18 Απριλίου 1821, όπου κατά της Υπάτης και των Τούρκων επιτέθηκαν ο Μήτσος Κοντογιάννης και οι οπλαρχηγοί Δυοβουνιώτης, Διάκος και Μπακογιάννης. Οι Τούρκοι που υπεράσπιζαν την πόλη νικήθηκαν, έγιναν διαπραγματεύσεις για την παράδοσή της, αλλά τελικά η παράδοση της πόλης δεν πραγματοποιήθηκε, αφού κοντά στο Λιανοκλάδι στρατοπέδευσε ο Ομέρ Βρυώνης με μεγάλη δύναμη Τούρκων και οι Έλληνες απεχώρησαν.
η μάχη του Αετού τον Μάιο του 1821, όπου κατά της Υπάτης θέλησαν να επιτεθούν οι οπλαρχηγοί Γκούρας, Σκαλτσοδήμος και Σαφάκας, προκειμένου να ανακόψουν την προέλαση των Τούρκων προς τη Λιβαδειά. Δέχθηκαν όμως πρώτοι επίθεση από τους Τούρκους, την οποία αντιμετώπισαν επιτυχώς οι Έλληνες οπλαρχηγοί. Μετά την απόκρουση των Τούρκων οι Έλληνες δεν επιτέθηκαν όμως κατά της Υπάτης.
η μάχη της 2 Απριλίου 1822, όπου κατόπιν σύσκεψης με τον Υψηλάντη, κατά της Υπάτης, επιτέθηκαν οι οπλαρχηγοί Κοντογιάννης, Πανουργιάς, Σκαλτσάς και Σαφάκας. Κατάφεραν να κυριεύσουν την πόλη, αλλά όχι και το φρούριο, πάνω από την πόλη, στο οποίο υπήρχαν οχυρωμένοι 1500 Τουρκαλβανοί. Επιτέθηκαν ξανά μετά από κάμποσες ημέρες εναντίον του φρουρίου, με μεγαλύτερη δύναμη, έδιωξαν τους Τουρκαλβανούς από το φρούριο προς την πόλη, αλλά τελικά απεχώρησαν καθώς έφτασαν ενισχύσεις των Τούρκων από την Λαμία. Γνωστές οικογένειες της περιοχής με πλούσια δραστηριότητα (στην πολιτική, πολιτιστική, και όχι μόνο, ζωή του τόπου) κατά την Τουρκοκρατία, αλλά και μετέπειτα, ήταν οι οικογένειες Αινιάνων και Μυλωνά.
Μετά την Απελευθέρωση:
  Μετά την απελευθέρωση του Ελληνικού έθνους, δημιουργήθηκε ο Δήμος Υπάτης με νόμο της 10ης Ιανουαρίου 1834, με πρώτο Δήμαρχο τον Γεώργιο Χατζηχρίστου. Με νόμο της 14ης Φεβρουαρίου 1912, καταργήθηκε ο Δήμος και η Υπάτη έγινε κοινότητα.
  Στην περίοδο της ληστοκρατίας, που ακολούθησε την απελευθέρωση της Ελλάδας, στην περιοχή έδρασαν αρκετοί ληστές, εκμεταλλευόμενοι τα απόκρημνα όρη και το δασώδες της περιοχής. Γνωστοί ληστές ήταν οι Κόκκινος, Γιαταγάνας, Σταμέλλος ή Στραβοτσάουλος, Κάντζος, Θοδωρής, Ραφτογιώργος, Τσουλής, Παπακυριτσόπουλος κ.ά., οι περισσότεροι από τους οποίους συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν με λαιμητόμο στη θέση "Μοιρά" της Υπάτης.
  Όταν, κατά τον ατυχή πόλεμο του 1897, οι Τούρκοι έφτασαν στον Δομοκό, η Υπάτη εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους της, οι οποίοι κατέφυγαν στα ορεινά χωριά Καστανιά, Σμόκοβο, Νεοχώρι, Χομίργιαννη, κ.α.
  Στην Υπάτη γεννήθηκε ο εθνεγέρτης, ποιητής και εθναπόστολος Σπύρος Ματσούκας που έζησε από το 1870 μέχρι το 1928.
  Κατά τους πολέμους της περιόδου 1912 - 1949, η περιοχή ανέδειξε σπουδαίους αξιωματικούς που έγραψαν ιστορία στο Ελληνικό στράτευμα.
Γερμανική Κατοχή:
  Την 2α Δεκεμβρίου 1942, δέκα κάτοικοι της Υπάτης εκτελέστηκαν στα ερείπια της γέφυρας του Γοργοποτάμου, ως αντίποινα από τους Γερμανούς για την ανατίναξή της.
  Στις 5 Δεκεμβρίου 1942 άλλοι έξι Υπαταίοι εκτελέστηκαν στα Καστέλλια Φωκίδος από τους Ιταλούς.
  Στις 17 Ιουνίου 1944, ημέρα Σάββατο, γράφτηκε ίσως η πιο μελανή σελίδα στην νεότερη ιστορία της Υπάτης. Στρατιωτικά τμήματα της κεντρικής Γερμανικής διοίκησης Λαμίας επιτέθηκαν κατά της Υπάτης, εκτελώντας 28 άτομα, τραυματίζοντας 30, καταστρέφοντας 375 από τα 400 σπίτια της πόλης, βυζαντινές εκκλησίες και ιστορικά αρχοντικά.
Ιερά Μονή Αγάθωνος:
  Σημαντική είναι και η ιστορική διαδρομή της Ιερής Μονής Αγάθωνος. Ιδρύθηκε τον 14ο - 15ο αιώνα από τον Μοναχό Αγάθωνα, στους πρόποδες της Οίτης, έξω από την Υπάτη. Εκεί βρήκαν προστασία τόσο οι Κοντογιανναίοι, όσο και άλλοι αρματωλοί και κλέφτες επί τουρκοκρατίας και της Επαναστάσεως του 1821. Εκεί, επίσης, γινόντουσαν τακτικές συγκεντρώσεις αγωνιστών της Επανάστασης.
  Τον 18ο αιώνα λειτούργησαν εκεί Σχολές Μοναχών και Παιδιών, όπου δίδαξε ο αγωνιστής, δάσκαλος και ιερωμένος Παπαζαχαρίας Αινιάν.
  Η Μονή πυρπολήθηκε από τον Δράμαλη το 1822.

Το κείμενο παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα του Δήμου Υπάτης

• http://www.ypati.gr/istoria.htm