Η Ελευσίνα ιδρύεται περί το 2000 π.Χ. στις πλαγιές του λόφου της ακρόπολης
και αναπτύσσεται κατά τη μυκηναϊκή εποχή σε ισχυρά οχυρωμένη πόλη, λόγω της στρατηγικής
της θέσης. Από την ίδια εποχή μαρτυρείται η λατρεία της Δήμητρας,
ως θεάς της φύσης και της βλάστησης των σιτηρών, η οποία συνεχίζεται αδιάκοπα
ως τα ρωμαϊκά χρόνια, με την ανέγερση αλλεπάλληλων ναών στην ανατολική πλευρά
του λόφου.
Στον 8ο αιώνα π.Χ. το Ιερό αποκτά Πανελλήνιο χαρακτήρα. Στα χρόνια
του Σόλωνα τα Ελευσίνια καθιερώνονται ως Αθηναϊκή εορτή. Την εποχή του Πεισίστρατου,
ιερό και πόλη περιβάλλονται από ισχυρό τείχος με πύργους.
Στην κλασική και ρωμαϊκή εποχή ιδρύονται λαμπρά οικοδομήματα. Με την επιβολή του Χριστιανισμού
και την επιδρομή των Οστρογότθων, το Ιερό εγκαταλείπεται.
Οι συστηματικές ανασκαφές στο Ιερό της Ελευσίνας άρχισαν στο τέλος
του 19ου αιώνα και συνεχίσθηκαν στις αρχές του 20ου αιώνα από την Αρχαιολογική
Εταιρεία με την εποπτεία των αρχαιολόγων, εφόρων Αρχαιοτήτων, Δημ. Φίλια (1882-1892)
και Ανδρ. Σκιά (1894-1907). Από το 1917 ως το 1930 οι ανασκαφές συνεχίσθηκαν από τον
΄Εφορο Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη, ενώ αργότερα στη δεκαετία του 1930 έως αυτή του
1960, οι Κ. Κουρουνιώτης και Γ. Μυλωνάς με τον αρχιτέκτονα Ιω. Τραυλό συνέχισαν
και ολοκλήρωσαν το μεγάλο αυτό ανασκαφικό έργο.
Τα ευρήματα φυλάσσονται στο Μουσείο Ελευσίνας και το Εθνικό
Αρχαιολογικό Μουσείο.
Τα σημαντικότερα Μνημεία του Αρχαιολογικού Χώρου της Ελευσίνας είναι: Η Ιερά Αυλή.
Χώρος συγκέντρωσης των πιστών, κατάληξη της Ιεράς οδού, όπου υπήρχε Εσχάρα με
βωμούς για θυσίες στις θεές (8ος αιώνας π.Χ. - 2ος αιώνας μ.Χ.) καθώς και ναός
της Προπυλαίας Αρτέμιδος του 2ου αιώνα μ.Χ. Τα Μεγάλα Προπύλαια.
Δωρικό Πρόπυλο, αντίγραφο των Μνησικλείων Προπυλαίων της Ακρόπολης των Αθηνών
(β' μισό 2ου αιώνα μ.Χ.). Τα Μικρά Προπύλαια.
Εσωτερικό Ιωνικό Πρόπυλο, αφιερωμένο στη θεά, από τον Αππιο Κλαύδιο Πούλχερ (54
π.Χ). Το Τελεστήριο.
Μεγάλη τετράγωνη αίθουσα με έξι εισόδους, δύο σε κάθε πλευρά και οκτώ βαθμίδες
για τους μύστες στις τέσσερις πλευρές (σήμερα μόνο τα θεμέλια). Στο κέντρο υπήρχε
το ανάκτορο, το άδυτο της Ελευσινιακής λατρείας, όπου έμπαινε μόνο ο Ιεροφάντης
για την τέλεση των μυστικών ιερουργιών (5ος αιώνα π.Χ. - 2ος αιώνα μ.Χ.). Οι Θριαμβικές Αψίδες. Αποτελούν ρωμαϊκά αντίγραφα της αψίδας του Αδριανού
των Αθηνών. Κτίσθηκαν μετά το 129 μ.Χ. Το Καλλίχορον Φρέαρ. Σύμφωνα με τον Ομηρικό Υμνο, εδώ κάθησε η Δήμητρα,
όταν ήρθε στην Ελευσίνα. Εδώ τελούνταν και οι χοροί των γυναικών της Ελευσίνας,
που αποτελούσαν μέρος των ιεροτελεστιών προς τιμή της θεάς Δήμητρας (α' μισό 5ου
αιώνα π.Χ.). Το Πλουτώνειο. Ιερός Περίβολος με σπηλιά απ' όπου, σύμφωνα με την παράδοση,
είχε φανεί ο Πλούτων, θεός του Αδη. Εδώ γινόταν αναπαράσταση της ετήσιας επιστροφής
της Περσεφόνης στη γη (β' μισό 6ου αιώνα π.Χ. - 4ος αιώνας π.Χ.). Το Μυκηναϊκό Μέγαρο. Ναός σε σχήμα ορθογωνίου παραλληλογράμμου, με δύο
κίονες κατά μήκος του κύριου άξονα.
